دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 104

دورۀ دوم: عصر ظهور مذاهب فقهی

اشاره

این دوره از اوایل قرن دوم آغاز و تا اوایل قرن چهارم ادامه یافت. در پایان قرن اوّل و اوایل قرن دوم، نسلی از فقها به وجود آمدند که شروع به تدوین فقه کردند و به گسترش فروعات فقهی پرداختند.

مذاهب فقهی فراوان شد، هر شهری فقیهی داشت که رأی او بر آرای سایر فقها در آن دیار برتری داشت و هر عالمی شیوه‌ای در استنباط احکام برای خود برگزید، گفته شده: «مذاهب گوناگون در آن عصر به بیش از صد مذهب رسیده بود». «1»

مذاهب این دوره را از یک بعد می‌توان به دو بخش «مذاهب منقرض شده» و «مذاهب منقرض نشده» تقسیم کرد.

مذاهب منقرض‌شدۀ فقهی:

مقصود از این نوع مذاهب، مذاهبی است که دوام چندانی نیافت و پس از مدتی- کم یا زیاد- از بین رفت. عمدۀ آن مذاهب به قرار ذیل است:

1. مذهب حسن بصری؛ حسن بن ابی الحسن یسار معروف به حسن بصری (م 110) از تابعانِ شناخته شده بود. دربارۀ وی گفته‌اند که: «از محضر یکصد و پنجاه صحابی استفاده کرده است. فتاوای او را برخی از علما در هفت جلد جمع‌آوری کرده‌اند». «2»

2. مذهب ابن ابی لیلی؛ محمّد بن عبد الرحمن بن ابی لیلی (م 148) از اصحاب رأی و نظر به شمار می‌رفت؛ وی قاضی و مفتی معروف کوفه بود. دربارۀ او گفته شده: «از یکصد و بیست تن از صحابه استفاده کرده است». «3»

3. مذهب اوزاعی؛ عبد الرحمن اوزاعی (م 157) صاحب مذهب خاصی بود که در شام گسترش یافت، ولی در قرن چهارم هجری پیروان آن منقرض شدند. همچنین به مدت دویست سال این مذهب در میان مردم اندلس غلبه داشت، و سرانجام مذهب مالک در آنجا غالب شد. «4»

4. مذهب سفیان ثوری؛ أبو عبد اللّٰه سفیان بن سعید ثوری (م 161) اهل کوفه بود. وی به جهت خوف از حکومت وقت، مخفیانه زندگی می‌کرد. جمعی از مردم یمن، اصفهان و موصل از او فتاوایی گرفتند.

مذهب وی نیز در مدت کوتاهی منقرض گردید. «5»

5. مذهب لیث بن سعد؛ لیث بن سعد فهمی (م 175) از فقهای مصر بود که شافعی دربارۀ او گفته است: «او از مالک فقیه‌تر بود». مذهب او نیز به علت

______________________________
(1). دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 605.
(2). اعلام الموقعین، ج 1، ص 20؛ همچنین ر. ک: طبقات ابن سعد، ج 7، ص 156؛ وفیات الاعیان، ج 2، ص 69؛ تهذیب التّهذیب، ج 2، ص 263.
(3). اعلام الموقعین، ج 1، ص 21؛ ر. ک: تهذیب التّهذیب، ج 9، ص 301؛ الطبقات الکبری، ج 6، ص 358، طبقات الفقهاء شیرازی، ص 84.
(4). موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ الاعلام زرکلی، ج 3، ص 320؛ طبقات الفقهاء شیرازی، ص 76.
(5). موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ تاریخ بغداد، ج 9، ص 160- 151؛ طبقات الکبری، ج 6، ص 371؛ وفیات الاعیان ابن خلکان، ج 2، ص 386؛ تهذیب التّهذیب، ج 4، ص 111.