دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 105

عدم تدوین و کمی طرفدارانش پایدار نماند. «1»

6. مذهب ظاهری؛ بنیانگذار این مذهب، ابو سلیمان داوود بن علی بن خلف ظاهری (م 270) است. وی نخست مقلّد مذهب شافعی بود، تا آنکه ریاست علمی بغداد به وی رسید؛ پس از آن برای خویش مذهب و شیوه‌ای را برگزید، که اساس آن عمل به ظاهر کتاب و سنّت بود، البتّه به شرط آن که از خود کتاب و سنّت و یا اجماع، دلیلی بر اینکه خلاف ظاهر مراد است اقامه نشود. او اگر نصّی نمی‌یافت، به اجماع عمل می‌کرد، و از قیاس پرهیز داشت و معتقد بود عمومات کتاب و سنّت برای پاسخ به هر پرسشی کافی است. مذهب وی تا نیمه قرن دوم ادامه داشت، سپس از بین رفت. مردم بغداد، شهرهای فارس و اندکی از مردم آفریقا و اندلس بر مذهب او بودند.

ابن خلدون (م 808) می‌نویسد: این مذهب اکنون از بین رفته است. هر چند بعدها ابن حزم اندلسی نیز مذهب ظاهری را پذیرفت، گرچه با مؤسّس این مذهب مخالفتهایی نیز داشت. «2»

7. مذهب طبری؛ بنیانگذار این مذهب، مفسّر و مورّخ معروف أبو جعفر محمّد بن جریر طبری (م 310) است. او فقه را از داوود فرا گرفت و همچنین فقه اهل عراق و مالک و شافعی را نیز آموخت. او معتقد بود که احمد بن حنبل، فقیه نیست؛ بلکه صرفاً یک محدّث است.

طبری نیز در فقه، مذهب خاصّی داشت که در بغداد گسترش یافت؛ او و پیروانش در فقه تألیفاتی داشتند که به دست ما نرسیده است. مذهب او نیز بعد از نیمۀ قرن پنجم رو به افول نهاد و منقرض شد و فقط آرای او در کتابها باقی ماند. «3»

مذاهب منقرض نشده:

اشاره

مقصود ما از مذاهب منقرض نشده، مجموعه مذاهب فقهی از اهل سنّت است، که در میان گروه زیادی از مسلمانان باقی مانده و تا به امروز مورد عمل قرار می‌گیرد. این مذاهب عبارتند از: حنفی، مالکی، شافعی و حنبلی.

1. مذهب حنفی

مؤسّس این مذهب، ابو حنیفه نعمان بن ثابت بود. وی در کوفه متولّد شده و در همان جا رشد و پرورش یافت. معروف آن است که تولّد وی در سال 80 هجری و وفاتش در سال 150 هجری در بغداد بود. ابو حنیفه، شاگرد حمّاد بن ابی سلیمان کوفی (م 120) بود.

خطیب بغدادی از شخصی به نام أبو مطیع نقل می‌کند که ابو حنیفه گفت: به نزد أبو جعفر منصور عبّاسی رفتم؛ به من گفت: علم را از چه کسی فرا

______________________________
(1). تاریخ الفقه الاسلامی، ص 174؛ طبقات ابن سعد، ج 7، ص 517؛ وفیات الاعیان، ج 4، ص 127.
(2). ر. ک: موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ طبقات الفقهاء شیرازی، ص 92؛ میزان الاعتدال، ج 1، ص 15؛ تاریخ بغداد، ج 6، ص 375- 369.
(3). موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 34؛ وفیات الاعیان، ج 1، ص 456؛ تاریخ بغداد، ج 2، ص 162.