دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 108

بن یحیی (م 264) و ربیع بن سلیمان بن عبد الجبار (م 270) بودند. «1»

مذهب شافعی به دست شاگردانش در بسیاری از بلاد اسلامی گسترش یافت و در مصر و عراق و خراسان و ما وراء النهر نفوذ کرد و رقیب نزدیک مذهب حنفی به شمار می‌رفت «2» و امروزه در مصر، اردن، سوریه، لبنان، عراق، هند و اندونزی مذهب شافعی پیروان فراوانی دارد. «3»

مصادر فقهی شافعی:

شافعی در فتوا دادن، از کتاب، سنّت، اجماع و قیاس بهره می‌گرفت؛ البتّه وی خبر واحد را از فرد موثّق- هر چند آن خبر مشهور نباشد (بر خلاف نظر ابو حنیفه) و هر چند موافق عمل مردم مدینه نباشد (بر خلاف شیوۀ مالک)- حجّت می‌دانست.

در قیاس نیز، اگر اصل و ریشۀ معیّنی در کتاب و سنّت داشته باشد، در نظر وی حجّت است. او استحسان را- بر خلاف شیوۀ ابو حنیفه و مالک- حجّت نمی‌دانست و می‌گفت: «من استحسن فقد شرّع؛ هرکس به استحسان روی آورد، تشریع کرده و بدعت گذارده است». «4» او مصالح مرسله و حجیّت عمل اهل مدینه را قبول نداشت. «5» در ردّ عمل به استحسان، کتابی به نام ابطال الاستحسان و در ردّ عمل به مصالح مرسله، کتابی به نام الاستصلاح نوشته و در کتاب معروفش الامّ حجیّت عمل مردم مدینه را انکار کرده است. «6»

لازم به ذکر است که شافعی در کتاب الامّ فتواهای تازه و تجدید نظرهای فقهی را ذکر کرده است. «7» به تصریح برخی از اندیشمندان اهل سنّت، فقه شافعی به فقه شیعه امامیّه نزدیک و موارد اختلافی میان آنان، نسبت به دیگر مذاهب کمتر است. «8»

4. مذهب حنبلی

مؤسّس این مذهب، أبو عبد اللّٰه، احمد بن حنبل بن هلال شیبانی است. وی در سال 164 در بغداد متولّد شد و در همان شهر، سال 241 وفات یافت.

او سفرهای علمی‌اش را به کوفه، بصره، مکّه، مدینه، یمن و شام انجام داد و از دانش علمای عصر خویش بهره گرفت. هر چند فقه را از شافعی فرا گرفت ولی اساتید او به صد تن بالغ شده‌اند. «9» وی از محدّثان بزرگ اهل سنّت به شمار می‌آید و مُسند او، از اطلاع وی در عرصۀ حدیث گواهی می‌دهد. احمد در مسند خویش بیش از چهل هزار حدیث نقل کرده است. او به حدیث مرسل و ضعیف نیز عمل می‌کرد. «10»

از مشهورترین شاگردانش می‌توان به فرزندش

______________________________
(1). الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 52- 51.
(2). تاریخ ابن خلدون، ج 2، ص 804.
(3). تاریخ الفقه الاسلامی، ص 143.
(4). الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 51؛ تاریخ الفقه الاسلامی، ص 140- 139.
(5). الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 51؛ المدخل فی التعریف بالفقه الاسلامی، ص 196.
(6). ادوار علم الفقه، ص 159.
(7). الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 51.
(8). همان مدرک، ص 59.
(9). همان مدرک، ص 53.
(10). همان مدرک.