دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 109

صالح بن احمد بن حنبل (م 266)، و فرزند دیگرش، عبد اللّٰه بن احمد بن حنبل (م 290) و عبد الملک بن عبد الحمید بن مهران (م 274) و احمد بن محمّد بن حجاج اشاره کرد. «1»

این مذهب در بغداد ظهور کرد و به شام هم رفت.

امروز مذهب غالب بر حجاز، قطر، فلسطین و بحرین، مذهب حنبلی است. «2»

مصادر فقهی احمد بن حنبل:

شیوۀ احمد حنبل در استنباط فقهی، بدین صورت بود که نخست از نصوص کتاب و سنّت استفاده می‌کرد؛ و در سنّت از روایات مرسل و ضعیف نیز بهره می‌گرفت و به هنگام تعارض میان کتاب و سنّت، کتاب اللّٰه را مقدّم می‌شمرد؛ اگر سنّتی نمی‌یافت به فتاوای صحابه تمسّک می‌کرد؛ و به هنگام اختلاف نظر صحابه، نظری را که به کتاب اللّٰه و سنّت نزدیک‌تر بود ترجیح می‌داد، و اگر نظری را نزدیک‌تر به کتاب و سنّت نمی‌یافت، نظر اختلافی صحابه را در آن مسأله نقل می‌کرد، ولی خودش نظری را برنمی‌گزید. وی حتّی حدیث مرسل را بر قیاس مقدّم می‌داشت و در صورتی که نصّی از کتاب و سنّت و یا سخنی از صحابه نمی‌یافت، به قیاس عمل می‌کرد و پس از آن استصحاب، سدّ ذرایع و مصالح مرسله را مستمسک قرار می‌داد.

احمد بن حنبل در کتاب الخلال نقل می‌کند که از شافعی دربارۀ قیاس سؤال کردم؟ پاسخ داد: فقط به هنگام ضرورت می‌توان به آن عمل کرد. «3»

ویژگی‌های دورۀ دوم:

مهمترین ویژگیهای این دوره از این قرار است:

1. علم فقه از سایر علوم جدا شد و خود علمی مستقل گردید.

2. عقل‌گرایی و فتوا، بر اساس رأی و نظر گسترش یافت؛ زیرا فقهای اهل سنّت در میان جامعه خویش با پرسشهای تازه‌ای مواجه می‌شدند و چون پاسخش را از کتاب و سنّت نمی‌یافتند، بسیاری از آنان به نظر و رأی و قیاس و مانند آن روی می‌آوردند.

3. مذاهب فقهی در این دوره گسترش فراوان یافت و بر اساس برخی از نقلها تنها از سدۀ دوم تا نیمه چهارم، 138 مذهب به وجود آمد. «4»

4. کثرت آرا و فتاوا در یک مسأله، از ویژگیهای مهم این دوره بود، که به اختلاف مصادر فتوا و استنباط برمی‌گشت «5» و همین امر مقدّمۀ محدود ساختن مذاهب در دورۀ بعد از سوی حاکمان گردید که بحث درباره آن به خواست خدا خواهد آمد.

***

______________________________
(1). الفقه الاسلامی و ادلّته، ج 1، ص 54.
(2). موسوعه جمال عبد الناصر، ج 1، ص 36؛ تاریخ الفقه الاسلامی، ص 148.
(3). تاریخ الفقه الاسلامی، ص 145؛ المدخل فی التعریف بالفقه الاسلامی، ص 203.
(4). دائرة المعارف بزرگ اسلامی، ج 6، ص 605.
(5). ر. ک: تاریخ الفقه الاسلامی، ص 89.