دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 11

کاسته شدن اهمیّت آن در انظار و اذهان گردد؛ زیرا «احکام حلال و حرام» بر اساس نصوص متعدد قرآنی، «حدود اللّٰه مرزهای الهی» «تِلْکَ حُدُودُ اللّٰهِ» «1» * به حساب می‌آیند، حدودی که تعدّی از آن عذاب جهنم را در پی دارد: « … وَ مَنْ یَعْصِ اللّٰهَ وَ رَسُولَهُ وَ یَتَعَدَّ حُدُودَهُ یُدْخِلْهُ نٰاراً خٰالِداً فِیهٰا … » «2» خصوصاً با توجّه به این نکته که شریعت ما جدای از طریقت نیست و بدون آشنا شدن دقیق با این احکام، و عمل کردن به آن، نه قلّه‌های رفیع تهذیب نفسانی و شهود عرفانی فتح می‌گردد و صلاح و فلاحی که قبل از هر چیزی متوقّف بر ترک محرمات و انجام واجبات است حاصل می‌شود و نه اعتقادات و معارف، کمال و رفعت می‌یابد.

*** اجتهاد در مقابل نصّ:

«اجتهاد در مقابل نصّ» را بعضی جزء «فقه» به حساب نیاورده‌اند. در موسوعۀ مصری «عبد الناصر» تحت عنوان «ما لیس فقهاً» این چنین آمده است: آرایی که مبتنی بر نصّ شرعی نیست و صرفاً از طریق اعمال نظر شخصی در احکام شرعی بدست آمده، «فقه» نامیده نمی‌شود مگر اینکه در جایگاه شایستۀ خود قرار گیرد و از کسی که اهلیّت برای اظهار نظر فقهی دارد صادر شود. و اینکه معروف و مسلّم است که: اجتهاد در مقابل نص مورد قبول نیست از همین جا نشأت می‌گیرد و قول فقها که می‌گویند: اجتهادی که مخالف کتاب خدا یا مخالف سنّت یا بر خلاف اجماع باشد و یا گرچه مخالف این سه اصل نیست ولی سخنی بدون دلیل بوده باشد، اعتباری ندارد و از مقولۀ «اختلاف نظر فقها» به حساب نمی‌آید و «فقه» نامیده نمی‌شود و اگر قاضی بر اساس چنین اجتهادی قضاوت کند قضاوتش باطل است، نیز ناظر به همین نکته است.

سپس در همان کتاب برای هر یک از موارد چهارگانۀ بالا (مخالف کتاب اللّٰه، مخالف سنّت، مخالف اجماع و سخن بدون دلیل) مثالی ذکر شده است، از جمله برای اجتهاد در مقابل کتاب اللّٰه این مثال ذکر شده که بعضی ربا را در شرایطی حلال می‌دانند در حالی که مخالف آیۀ شریفۀ «وَ أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ وَ حَرَّمَ الرِّبٰا» است و بعضی گفته‌اند: زنی که مطلّقۀ ثلاثه است با صرف ازدواج با شخص دیگری و لو بدون دخول، بر زوج او حلال می‌شود در حالی که مخالف صریح روایت نبوی صلی الله علیه و آله است که می‌فرماید:

« … لا حتّی یذوق العسیلة»

. «3» بعضی از دانشمندان اسلامی نیز کتاب یا کتبی تحت عنوان «النص و الاجتهاد» نوشته‌اند و موارد مختلفی از «اجتهاد در مقابل نص» را در آن شرح داده‌اند «4» و این موارد متأسفانه کم نیست به عنوان نمونه در صحیح بخاری و صحیح مسلم در ابواب

______________________________
(1). نساء، آیۀ 13.
(2). نساء، آیۀ 14.
(3). موسوعة الفقه الاسلامی (مشهور به موسوعۀ جمال عبد الناصر)، ج 1، ص 13.
(4). مانند کتاب «النص و الاجتهاد» شرف الدّین الموسوی.