دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 113

القاسم بن تیمیه (م 652). و از آثار اوست: المحرّر، الاحکام الکبری و المنتقی من احادیث الاحکام. «1»

ویژگی‌های دورۀ سوم:

مهمترین ویژگیهای این دوره امور ذیل است:

1. بسته شدن باب اجتهاد.

2. تلاش در مسیر فهم مذاهب فقهی و برتری هر یک بر دیگری، همراه با پاره‌ای از تعصّبات مذهبی.

3. تدوین مذاهب اربعه، به صورت‌های مختلف.

4. تکمیل و تدوین علم اصول به گونه‌های متفاوت.

5. گسترش مناظرات مذهبی میان بزرگان مذاهب.

دورۀ چهارم: عصر رکود فقهی

اشاره

این دوره، از اواسط قرن هفتم آغاز و تا اواخر قرن سیزدهم ادامه داشت و در واقع ادامۀ دوره قبل است.

پس از آنکه از قرن چهارم، مذاهب فقهی- هر چند در محدودۀ مذاهب اربعه- حرکتی فعّال داشتند، از اواسط قرن هفتم، چرخ حرکت آنها به کندی گرایید و رو به ضعف نهاد.

علت این مسأله، تحوّلاتی بود که در کشورهای اسلامی پدیدار شد، و عمدۀ آن ضعف دستگاه خلافت اسلامی بود. خلافت اسلامی به دولتهای کوچک و حکومت‌های منطقه‌ای تبدیل شد.

هجمه‌هایی از سوی دشمنان اسلام؛ مسیحیان و دوگانه‌پرستان، برای در هم شکستن کیان اسلام آغاز شد، این یورش در اواخر خلافت عبّاسیان آغاز شد.

از یک سو، جنگهای صلیبی (که از قرن پنجم قمری آغاز و به مدّت دو قرن ادامه یافت)، «2» سخت مسلمانان را درگیر خویش ساخت و شعله‌های آتش جنگ، همه را فراگرفت و از سوی دیگر، در همان زمان که پیکر کشور اسلامی، مجروح جنگهای صلیبی بود، حملۀ گستردۀ دیگری از ناحیه شرق توسّط قوم مغول به بلاد اسلامی آغاز شد. هجومی که همه بلاد اسلامی را ویران ساخت و تا بغداد پایتخت خلافت اسلامی پیش رفت و آن را نیز تحت تصرّف خود درآورد. دانشمندان زیادی کشته شدند و کتابخانه‌های فراوانی به آتش کشیده شد.

کشورهای اسلامی از یک سو، تحت سیطرۀ مغول از جانب شرق و از سوی دیگر تحت سیطرۀ صلیبیّون از جانب غرب قرار گرفتند. «3»

طبیعی بود که این هرج و مرج، در همه شئون بلاد اسلامی و از جمله فقه اثر بگذارد. حرکت‌های فقهی، رو به خمودی گذاشت و تفکّر بستۀ تقلید،

______________________________
(1). برای آگاهی بیشتر، ر. ک: تاریخ التشریع الاسلامی، نوشتۀ محمّد خضری بک، ص 212 به بعد.
(2). ر. ک: دائرة المعارف القرن العشرین، ج 5، ص 535- 531؛ فرهنگ معین، واژۀ صلیبی.
(3). ر. ک: کامل ابن اثیر، ج 12.