دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 114

بیش از پیش حکمفرما شد و (شدیدتر و گسترده‌تر از دورۀ قبل) به نقل آنچه که از گذشتگان به جای مانده بود، اکتفا گردید و حدّ اکثر، گاه برای کتب گذشتگان شرحی نوشته می‌شد، یا تلخیص می‌گردید. «1»

هر چند در این دوره، برخی از علما کتابهایی را در فقه تدوین کردند، ولی نسبت به گستردگی کشور اسلامی و جمعیّت مسلمین و همچنین طول این دوره (حدود 6 قرن)، بسیار اندک است. «2»

برخی از فقهای دورۀ چهارم:

1. عزّ بن عبد السلام (م 660).

2. عبد الوهّاب علی بن کافی (م 771).

3. تقی الدّین أبو الحسن علی بن قاضی (م 756).

4. احمد بن علی بن حجر عسقلانی (م 852).

5. جلال الدّین سیوطی (م 911).

6. شیخ الاسلام أبو یحیی زکریا بن محمّد انصاری (م 926).

7. احمد بن محمّد بن علی بن حجر هیتمی (م 974).

استاد «مصطفی زرقا» دربارۀ این دوره می‌نویسد:

«در این عصر، تفکّر تقلیدی بسته، حکمفرما بود و علما به جای پی‌جویی علل و مقاصد شریعت در فقه، به صرف حفظ و قبول آنچه در کتابهای فقهی آمده بود، اکتفا می‌کردند و در اواخر این دوره، تفکّر عامیانه جای اندیشه‌های علمی را- نزد بسیاری از فقها- گرفته بود». «3»

ویژگی دورۀ چهارم:

تنها ویژگی این دوره، حکومت تفکّر تقلیدی بود. در نتیجه، در این دوره، کتاب‌های رسمی فتوایی زیاد شد و همین کتابها، پیوسته از مهمترین مراجع فقهی به شمار می‌آمد. برخی از محقّقان نام تعدادی از این فتاوای رسمی را چنین ذکر کرده‌اند:

«فتاوای تاتارخانیه، بزازیه، ظهیریه، هندیه، خیریه، زینیّه» و مانند آن؛ فتاوای خانیه، متعلق به قاضی خان، حسن بن منصور (م 592) بود و فتاوای بزازیه، به حافظ الدّین محمّد، معروف به ابن بزاز (م 827) تعلّق داشت و فتاوای زینیّه، از ابن نجیم، زین العابدین مصری، از بزرگان فقهای حنفی بود.

______________________________
(1). ر. ک: تاریخ الفقه الاسلامی، ص 99 و 104؛ المدخل الفقهی العام، ج 1، ص 186؛ تاریخ التشریع الاسلامی، خضری بک، ص 226- 225.
(2). در حالی که این دوران عصر رکود فقه اهل سنّت است، ولی همانگونه که در تشریح دوره‌های فقه اهل بیت علیهم السلام گذشت اواخر قرن ششم تا قرن یازدهم؛ (یعنی تا شروع عصر سیطرۀ اخباریون) دورۀ طلایی فقه اهل بیت علیهم السلام به شمار می‌آید و این دوران شاهد ظهور فقهایی همچون ابن ادریس حلّی (م 598)؛ محقّق حلّی (م 676)؛ علّامۀ حلّی (م 726)؛ فخر المحقّقین (م 771)؛ شهید اوّل (م 786)؛ محقّق کرکی (م 940)؛ شهید ثانی (م 966) و محقّق اردبیلی (م 993) و دیگر بزرگان- با دهها آثار ارزشمند فقهی- بود. در واقع در این چند قرن فقه اهل بیت علیهم السلام و فقه اهل سنّت دو حرکت متعاکس داشتند؛ فقه اهل بیت علیهم السلام رو به رشد و بالندگی و فقه اهل سنّت رو به رکود و خمودی نهاد و شاید یکی از ادلّۀ آن، بروز جنگ‌های صلیبی و به دنبال آن فتنۀ مغول بود و با توجّه به اینکه فقهای اهل سنّت مورد حمایت حکومت‌ها بودند و حکومت‌های این دوران تحت فشار جنگ‌های سنگین مزبور قرار داشتند نمی‌توانستند حمایت‌های کافی از فقهای خود داشته باشند و بستر مناسبی را برای رشد فقهی آنان فراهم آورند.
(3). المدخل الفقهی العام، ج 1، ص 186.