کتابخانه بالقرآن

دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 116

صفحه 116

فقهی (در محدودۀ مذهب حنفی).

2. پیدایش مجلۀ الاحکام العدلیة و تدوین قوانین عام مدنی برای دادگاه‌ها.

دورۀ ششم: عصر بیداری و احیای مجدّد باب اجتهاد

اشاره

هر چند شروع حرکت جدید فقهی از ابتدای قرن سیزدهم و با انتشار مجلۀ الاحکام آغاز شد، ولی سالیان طولانی مجامع فقهی و مجالس افتا، در محدوده مذهب حنفی- که مذهب رسمی دولت عثمانی بود- فتوا صادر می‌کردند؛ تا آنکه جمعی از مصلحان و اندیشمندان، این حصر را شکستند و برای امر قانون‌گذاری اسلامی، از همه مذاهب استفاده کردند.

نخستین کسی که چنین تلاشی را آغاز کرد- به گفتۀ برخی از اندیشمندان- سیّد جمال الدّین اسدآبادی (م 1314) بود. تلاش وی آن بود که فقه را از منابع اصلی و نخستین خود برگیرد و با جمود بر مذهبی معین مبارزه کند. وی پایه‌گذار نهضت فکری تازه‌ای در شرق گردید و با تلاشهای او قرن چهاردهم به عصر بیداری مسلمین مبدّل گشت. «1»

پس از سیّد جمال، تلاشهای وی توسّط شاگرد برجستۀ او، شیخ محمّد عبده پی‌گیری شد. آنها فقه را از تقیّد به مذهب خاص آزاد کردند و در اواخر سال 1914 میلادی، لجنه‌ای از علما و دانشمندان در مصر، گرد هم آمدند که اعضای آن از مفتی الازهر، برخی از بزرگان دستگاه قضایی و استادان دانشگاه‌های حقوق و علوم قضایی تشکیل می‌شد.

آنان قوانین احوال شخصیّه را با استفاده از مذاهب چهارگانه نوشتند. این لجنه به سبب مخالفت جمع دیگری از علما- پس از مدتی- منحل شد؛ ولی اصلاح طلبی- که نیاز روز جامعه اسلامی بود- در میان مسلمین شدّت گرفت و بار دیگر اصلاح قوانین با استفاده از تمامی مذاهب اربعه آغاز شد.

گام بعدی آن شد که در قانون‌گذاری بتوان به جز از مذاهب اربعه نیز استفاده کرد و در واقع، آخرین قدم‌ها برای آزادسازی فقه از انحصار در چهار

______________________________
(1). در این که سیّد جمال الدّین اسدآبادی، اهل کدام کشور و دارای چه مذهبی است، میان شرح‌حال‌نویسان اختلاف نظر است، عمدۀ نویسندگان اهل سنّت وی را افغانی و دارای مذهب حنفی می‌دانند (ر. ک: دائرة معارف القرن العشرین، ج 3، ص 163؛ دائرة المعارف الاسلامیّه، ج 7، ص 95). ولی به نظر جمعی از محقّقان، شهر اسدآباد از شهرهای استان همدان در ایران زادگاه اوست. هم اکنون نیز در اسدآباد همدان منزلی که وی در آنجا متولّد شده موجود و شناخته شده است و اقوام و خویشان وی نیز در ایران و برخی در همان اسدآباد زندگی می‌کنند. از نظر مذهب نیز جعفری است؛ گرچه برای هدف بزرگتر که همان بیداری مسلمین و کاستن از حساسیّت‌ها بود در کشورهای اهل سنّت، خود را حنفی معرّفی می‌کرد. همان گونه که به دو دلیل عمده خویش را افغانی می‌نامید:

نخست آنکه: افغانستان در صحنۀ ارتباطات بین المللی، کشوری مستقل و فعّال و برخوردار از سفارتخانه و کنسولگری در دیگر کشورها نبود، از این رو سیّد جمال از تعقیب مأموران کشور خود در امان بود؛ ولی اگر خویش را ایرانی می‌نامید به راحتی توسّط مأموران و سفارتخانه‌های ایران کنترل و تحت تعقیب قرار می‌گرفت.

دیگر آنکه: چون در آن زمان نسبت به عالمان ایرانی حسّاسیتی در دنیای اسلام وجود داشت، لذا خود را افغانی نامید.

(ر. ک: اعیان الشیعة، ج 4، ص 213- 206؛ بیدارگران اقالیم قبله، اثر محمّد رضا حکیمی، ص 81- 69).