دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 12

تیمّم چنین آورده‌اند که «مردی نزد عمر آمد و گفت:

من جنب می‌شوم و آبی نمی‌یابم (که غسل کنم) عمر گفت: نماز نخوان! عمّار یاسر حاضر بود، گفت: آیا فراموش کرده‌ای که من و تو در یکی از جنگ‌ها شرکت داشتیم و جنب شده بودیم و آبی نیافتیم، تو نماز نخواندی و من خود را در خاک غلطاندم و نماز خواندم (سپس خدمت پیامبر رسیدیم) پیامبر فرمود: کافی بود که دست‌هایت را بر زمین بزنی، بعد آن را فوت کنی و سپس با آن صورت و پشت دست‌هایتان را مسح کنی، عمر گفت: ای عمّار از خدا بترس (و این سخن را تکرار نکن)، عمّار گفت: اگر بخواهی من این حدیث را نقل نخواهم کرد. عمر گفت: هر گونه که خودت بخواهی». «1»

و همچنین موارد دیگر که ذکر همۀ آنها به طول می‌انجامد.

ناگفته پیداست کسی که در مقابل نصّ اجتهاد می‌کند یا به سبب آن است که آگاهی از نصّ ندارد یا آن را به فراموشی سپرده (مانند موردی که در بالا ذکر شد که بر خلاف نصّ صریح قرآن مجید است که می‌گوید: «وَ إِنْ کُنْتُمْ مَرْضیٰ أَوْ عَلیٰ سَفَرٍ أَوْ جٰاءَ أَحَدٌ مِنْکُمْ مِنَ الْغٰائِطِ أَوْ لٰامَسْتُمُ النِّسٰاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مٰاءً فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً طَیِّباً … » «2» *) یا به سبب آن است که به گمان خود مفهوم نصّ را منحصر به موارد یا زمان معیّنی می‌داند در حالی که نصّ، مطلق است و او گرفتار اشتباه شده است. بنابراین، تعبیر مزبور که اجتهاد در مقابل نصّ تحت عنوان «ما لیس فقهاً» قرار می‌گیرد درست نیست، بلکه اظهار نظر فقهی است، ولی گویندۀ آن موازین فقهی را کنار گذاشته و به گمان خود حکمی صادر کرده است.

شکّی نیست که اجتهاد در مقابل نصّ کار صحیحی نیست و باید با توجّه به ضوابط فقهی و اصول شناخته شده در فقه، احکام را استنباط کرد و اگر این باب، مفتوح شود که هرکس با میل خود در برابر نصوص و ادلّۀ شرع بایستد مدّتی نمی‌گذرد که از فقه اصیل اسلامی چیزی باقی نمی‌ماند.

*** واژگان مرتبط:

الف) «دین»

واژۀ «دین» در لغت و در اصل به معنای طاعت و انقیاد و خضوع در مقابل فرمانها و مقرّراتی معیّن است «3» و نیز به معنای جزا و پاداش آمده «4» از باب

______________________________
(1). «إنّ رجلًا أتی عمر فقال: إنّی اجنبت فلم اجد ماءً فقال: لا تصلّ فقال عمّار: اما تذکر یا امیر المؤمنین اذ انا و انت فی سریّة فأجنبنا و لم نجد ماءً فامّا انت فلم تصلّ و امّا انا فتمعّکت فی التراب و صلّیت فقال النبی صلی الله علیه و آله: انما کان یکفیک ان تضرب بیدیک الارض ثمّ تنفخ ثمّ تمسح بهما وجهک و کفّیْک فقال عمر: اتّق اللّٰه یا عمّار قال: ان شئت لم احدّث به فقال عمر: نولیک ما تولّیت».

در کتاب «المفهم لما اشکل من تلخیص کتاب مسلم» این حدیث را از صحیح بخاری به شمارۀ 338؛ صحیح مسلم به شمارۀ 368؛ سنن ابن داوود به شمارۀ 318 و 328 و سنن نسائی (ج 1، ص 170- 165) نقل کرده است. (کتاب المفهم لما اشکل من تلخیص کتاب مسلم، ج 1، ص 616).

(2). مائده، آیۀ 6.
(3). مفردات راغب و التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مادّۀ «دین».
(4). ر. ک: مفردات راغب، مادّۀ «دین».