دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 123

منابع استنباط از دیدگاه فقهای اسلام

پیشگفتار:

موضوع بحث کلیّاتی دربارۀ منابع استنباط احکام از دیدگاه فقهای مکتب اهل بیت علیهم السلام و فقهای اهل سنّت است. روشن است که نتیجۀ بررسی گستردۀ چنین بحثی، چندین کتاب حجیم خواهد شد ولی ما به صورت گذرا بر مرور به این بحث اکتفا می‌کنیم. امید است شیفتگان تحقیق، زوایای بیشتری از این مبحث را شناسایی کرده و به جستجو و تأمّل در آن بپردازند.

در مقدّمه لازم است نکاتی تذکّر داده شود:

اوّل. نظام تشریع همانند نظام تکوین، فقط در اختیار پروردگار و تحت ارادۀ اوست و هیچ کس جز خداوند حقّ تشریع و وضع احکام شرعی را ندارد.

آن چه وظیفۀ انبیا علیهم السلام بوده، تبلیغ و بیان احکام خداوند بوده است: «مٰا عَلَی الرَّسُولِ إِلَّا الْبَلٰاغُ». «1» *

««قٰالَ إِنَّمَا الْعِلْمُ عِنْدَ اللّٰهِ وَ أُبَلِّغُکُمْ مٰا أُرْسِلْتُ بِهِ»؛ وی گفت: علم تنها نزد خداست و من، آن چه را بر آن مبعوث شده‌ام، ابلاغ می‌کنم». «2»

و حتّی رسول خدا صلی الله علیه و آله با آن برتری که بر سایر انبیا دارد به عنوان مبیّن و مبلّغ از سوی خدا مطرح است: «یٰا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مٰا أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ». «3»

قرآن در سورۀ نحل، تشریع حکم از سوی غیر خدا را نادیده گرفتن ولایت الهی بر حلال و حرام‌ها دانسته و آن را افترا می‌داند: «وَ لٰا تَقُولُوا لِمٰا تَصِفُ أَلْسِنَتُکُمُ الْکَذِبَ هٰذٰا حَلٰالٌ وَ هٰذٰا حَرٰامٌ لِتَفْتَرُوا عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ إِنَّ الَّذِینَ یَفْتَرُونَ عَلَی اللّٰهِ الْکَذِبَ لٰا یُفْلِحُونَ». «4»

از انحصار حاکمیّت به پروردگار در نظام تکوین، تعبیر به توحید در خالقیّت و توحید در ربوبیّت می‌شود که قرآن در این باره می‌فرماید:

««هَلْ مِنْ خٰالِقٍ غَیْرُ اللّٰهِ یَرْزُقُکُمْ مِنَ السَّمٰاءِ وَ الْأَرْضِ»؛ آیا خالقی غیر از خدا وجود دارد که شما را از آسمان و زمین روزی دهد». «5»

______________________________
(1). مائده، آیۀ 99.
(2). احقاف، آیۀ 23.
(3). مائده، آیۀ 67.
(4). نحل، آیۀ 116.
(5). فاطر، آیۀ 3.