دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 125

وظیفه عملی انسان را مشخص می‌کند.

علمی که این گونه مباحث در آن صورت می‌گیرد، «علم اصول» نام دارد و به چنین حکمی که با ادلّۀ ظنی و یا با اجرای اصول هنگام شک به دست می‌آید، «حکم ظاهری» می‌گویند و البتّه ادلّۀ حجیّت احکام ظاهری باید با قطع و یقین ثابت گردد، لذا مشهور گفته‌اند: «ظنّیة الطریق لا تنافی قطعیّة الحکم». «1»

برخی از علمای اهل سنّت در ترتیب ادلّه چنین گفته‌اند: اوّلین دلیلی که مجتهد را از همۀ ادلّۀ دیگر بی‌نیاز می‌کند و با وجود آن به هیچ دلیل دیگری نیاز ندارد، اجماع است که اگر آن را به دست آورد لازم نیست سایر ادلّه را پی‌گیری کند و لذا کتاب و سنّت مخالف با آن را باید تأویل کند یا منسوخ بداند، سپس در رتبۀ دوم نوبت به کتاب و سنّت متواتر، آنگاه نوبت به خبر واحد و قیاس می‌رسد. «2»

اینک با توجّه به این مقدّمات، بحث را ابتدا با طرح منابعی که فی الجمله مورد اتّفاق است آغاز نموده و سپس به ذکر منابع دیگر استنباط می‌پردازیم.

منابع اصلی و مورد اتّفاق در استنباط:

الف) قرآن مجید

اشاره

اساسی‌ترین و مهم‌ترین مأخذ احکام خداوند، قرآن است. کتاب خدا مشتمل بر اصول عقاید، تاریخ، اخلاق و احکام است. بخش مربوط به احکام را اصطلاحاً «آیات الاحکام» یا «احکام القرآن» نامیده‌اند. گفته شده: تعداد آیات الاحکام در قرآن، پانصد آیه است. «3» ولی برخی گفته‌اند: از معظم آیات قرآن به نحوی، استفادۀ احکام می‌شود: به نحو صریح یا با استنباط از آیه‌ای بدون ضمیمه کردن آیات دیگر، یا با انضمام دو یا چند آیه به یکدیگر «4» و یا با انضمام آیه، به روایتی که مفسِّر و مبیِّن آن است، ولی این سخن سخنی اغراق‌آمیز است.

در کشف الظّنون نخستین کتاب را دربارۀ احکام القرآن، کتاب شافعی (م 204) دانسته شده است «5» در حالی که ابن ندیم در «الفهرست» در ضمن کتب آیات الاحکام از احکام القرآن کلبی یاد کرده است، «6» که نام کامل وی أبو نصر، محمّد بن سائب بن بشر کلبی است و از اصحاب امام صادق علیه السلام و از دانشمندان امامیّه است. شیخ آقا بزرگ تهرانی در کتاب «الذّریعة» به استناد نوشتۀ ابن ندیم اوّلین کتاب احکام قرآنی را از محمّد بن سائب کلبی دانسته و می‌افزاید: وی در سال 146 قمری وفات یافته در حالی که شافعی در سال 155 قمری متولّد شده است. «7»

کتاب‌های مربوط به آیات الاحکام فراوان هستند و شاید بسیاری از آنها در گذر تاریخ از بین

______________________________
(1). رسائل (فرائد الاصول)، ص 26.
(2). روضة الناظر، ج 2، ص 389؛ مجموعۀ فتاوای ابن تیمیّه، ج 3، ص 364.
(3). الإتقان، ج 4، ص 40؛ اللباب فی اصول الفقه، ص 51.
(4). اللُّباب فی اصول الفقه، ص 50- 49.
(5). کشف الظنون، ج 1، ص 20.
(6). الفهرست، ص 108.
(7). الذّریعة، ج 1، ص 40.