دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 13

اینکه لازمۀ طاعت و انقیاد، جزا و پاداش است. «1» به نظر می‌رسد که در آیاتی نظیر «وَ أَخْلَصُوا دِینَهُمْ لِلّٰهِ» «2» و «مُخْلِصِینَ لَهُ الدِّینَ» * «3» و «حَتّٰی لٰا تَکُونَ فِتْنَةٌ وَ یَکُونَ الدِّینُ کُلُّهُ لِلّٰهِ» «4» معنای اوّل «دین» مراد است. چنانکه در مشتقاتی چون واژۀ «متدیّن» نیز همین معنا اراده شده، چرا که به کسی گفته می‌شود که در مقابل فرامین الهی مطیع و منقاد بوده باشد. معنای دوّم نیز در آیاتی نظیر «مٰالِکِ یَوْمِ الدِّینِ» «5» مقصود است.

در اصطلاح قرآنی و در میان متشرّعین و نیز عرف عقلا، مقصود از «دین» مجموع یک مکتب اعمّ از عقاید و اخلاق و احکام است و از همین قبیل است آیۀ «هُوَ الَّذِی أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدیٰ وَ دِینِ الْحَقِّ» «6» * و آیۀ «لٰا یَدِینُونَ دِینَ الْحَقِّ … » «7» و نیز آیۀ «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مٰا وَصّٰی بِهِ نُوحاً وَ الَّذِی أَوْحَیْنٰا إِلَیْکَ» «8» به قرینۀ ذیل آن «کَبُرَ عَلَی الْمُشْرِکِینَ مٰا تَدْعُوهُمْ إِلَیْهِ» که ناظر به مسألۀ توحید است. گرچه به پندار بعضی، مراد از آن در این آیه و آیۀ دوم خصوص قوانین و مقرّرات است «9»؛ ولی غالب مفسّران به عمومیّت و شمول این واژه در این دو آیه تصریح کرده‌اند. «10»

چنانکه از همین قبیل است استعمالات و تعبیرات رایج در میان متشرّعین و عرف و عقلا نظیر «دین اسلام» و یا «دین یهود» و «دین نصارا».

البتّه روشن است که این معنا نیز بی‌ارتباط با معنای لغویِ (طاعت و خضوع) نیست چرا که با پذیرش مجموعۀ عقاید و اخلاق و احکام دینی است که طاعت و انقیاد در مقابل شارع مقدّس تحقق می‌یابد.

از آنچه گذشت همخوانی و هماهنگی این واژه با واژۀ «فقه» روشن می‌شود زیرا همان گونه که گفته شد این واژه چه در فرهنگ قرآنی و فرهنگ روایات و چه در عرف متشرعین صدر اوّل، به معنای بصیرت در مجموعۀ دین اعم از عقاید و اخلاق و احکام است و فقیه قرآنی و فقیه اهل بیت معادل «دین‌شناس» و «عارف به مجموعۀ دین» است.

ب) «شَرْع»، «شِرْعة» و «شریعة»

«شَرْع» هرگاه به معنای متعدّی استعمال شود، به معنای وضع کردن و قرار دادن و مقرّر کردن است، نظیر «أَمْ لَهُمْ شُرَکٰاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّینِ مٰا لَمْ یَأْذَنْ بِهِ» «11» و «شَرَعَ لَکُمْ مِنَ الدِّینِ مٰا وَصّٰی … ». «12»

گاهی از معنای مصدری بیرون آمده، به معنای «راه آشکار» (الطریق النَّهْج) «13» می‌آید و شارع به

______________________________
(1). ر. ک: تفسیر المنار، ج 3، ص 257.
(2). نساء، آیۀ 146.
(3). بیّنه، آیۀ 5.
(4). انفال، آیۀ 39.
(5). حمد، آیۀ 4.
(6). توبه، آیۀ 33.
(7). توبه، آیۀ 29.
(8). شوری، آیۀ 13.
(9). الموسوعة الفقهیّة کویتیّه، ج 1، ص 16.
(10). ر. ک: تفسیر مراغی، ج 25، ص 23 و ج 10، ص 92؛ تفسیر ابن عاشور، ج 25، ص 118؛ تفسیر المنیر، ج 10، ص 174 و ج 25، ص 38.
(11). شوری، آیۀ 21.
(12). شوری، آیۀ 13.
(13). مفردات راغب، مادّۀ «شرع».