دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 14

معنای آشکار است که در آیۀ «إِذْ تَأْتِیهِمْ حِیتٰانُهُمْ یَوْمَ سَبْتِهِمْ شُرَّعاً» «1» به صیغۀ جمع (شرّع جمع شارع) آمده است و اگر به خیابان «شارع» می‌گویند به سبب آشکار بودن آن است.

در استعمالات عرفی (و تعبیراتی نظیر «شرع مقدّس») معنای «ما شرعه اللّٰه» «2» یعنی آنچه خدا آن را وضع یا آشکار کرده، اعمّ از عقاید و اخلاق و احکام، از آن اراده می‌شود.

«شریعت» در لغت به معنای درگاه و سردر ورودی (عتبه) و نیز به معنای آبشخور و جایگاهی که بدون طناب از آن آب نوشیده می‌شود «مورد الماء الّذی یستقیٰ منه بلا رِشاء» «3» آمده است و به مجموعۀ مسائل دینی اعمّ از عقاید و اخلاق و احکام نیز «شریعت» گفته می‌شود از این جهت که مایۀ حیات و طهارت کسانی است که آن را بپیمایند و سلوکی هماهنگ با آن داشته باشند. «4»

و مراد از «شریعت» در آیۀ 18 سورۀ جاثیه نیز همین معنا می‌باشد: «ثُمَّ جَعَلْنٰاکَ عَلیٰ شَرِیعَةٍ مِنَ الْأَمْرِ». «5» البتّه در اصطلاح فقها و کتب فقهی و تعبیراتی نظیر «شرایع الاحکام» خصوص احکام فرعی عملی از آن اراده می‌شود که در این صورت کاملًا مرادف با معنای اصطلاحی «فقه» است.

«شِرْعه» نیز در لغت به معنای راه مستقیم است «6» و چون بر وزن «فِعْله» است از آن نوع خاصّی از راه مستقیم اراده می‌شود «7» و بر همین اساس است که در قرآن کریم از راه‌ها و مذاهب مختلفی که به یک سری عقاید و اصول و قوانین مشترک منتهی می‌شود به «شِرعه» تعبیر شده است: «لِکُلٍّ جَعَلْنٰا مِنْکُمْ شِرْعَةً وَ مِنْهٰاجاً» «8» و روشن است که «ما به الامتیاز» شرایع آسمانی، اموری فرعی و عملی است و دقیقاً از همین نکته می‌توان نتیجه گرفت که مراد از «شِرعه» خصوص احکام و فروعات عملی است و در نتیجه اخصّ و محدودتر از دو واژۀ «شریعت» و «دین» می‌باشد.

آیا تشخیص موضوعات بر عهدۀ فقیه است؟

معروف این است که تشخیص موضوعات فقهیّه بر عهدۀ فقیه نیست و طبعاً به آن «فقه» گفته نمی‌شود در حالی که این سخن تنها نسبت به بخشی از موضوعات احکام، صحیح است و بخش مهمّی از موضوعات است که تشخیص جزئیات آن بر عهدۀ فقیه می‌باشد و به همین دلیل در بسیاری از کتب فقهی به عنوان مسألۀ فقهی مطرح شده است.

توضیح اینکه: شکّی نیست تعیین و تشخیص موضوعات به طور کلی و بیان خصوصیات، اجزا، شرایط و موانع آن به عهدۀ فقیه است. یعنی فقیه باید معلوم کند که در لسان ادلّه، حکم بر چه موضوعی

______________________________
(1). اعراف، آیۀ 163.
(2). المعجم الوسیط، مادّۀ «شرع».
(3). همان مدرک.
(4). مفردات راغب، مادّۀ «شرع».
(5). ر. ک: المیزان؛ تفسیر ابن عاشور؛ التفسیر المنیر، ذیل آیۀ 18 سورۀ جاثیه.
(6). المعجم الوسیط، مادّۀ «شرع».
(7). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مادّۀ «شرع».
(8). مائده، آیۀ 48.