دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 141

ب) راه‌های غیر قطعی دستیابی به سنّت:

گفتیم برای کشف سنّت راه‌های غیر قطعی نیز وجود دارد که به خودی خود اعتبار ندارند، زیرا دلیل بر حکم شرعی باید قطعی باشد و صرف احتمال و گمان در نظر عقل هیچ گونه ارزشی ندارد. آیات قرآن نیز، ظن و گمان را قابل پیروی نداسته‌اند:

««إِنَّ الظَّنَّ لٰا یُغْنِی مِنَ الْحَقِّ شَیْئاً» *؛ ظنّ و گمان انسان را از فهم حق و حقیقت بی‌نیاز نمی‌کند». «1»

««وَ لٰا تَقْفُ مٰا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤٰادَ کُلُّ أُولٰئِکَ کٰانَ عَنْهُ مَسْؤُلًا»؛ از آنچه به آن آگاهی نداری پیروی مکن چرا که گوش و چشم و دل همۀ مسئولند». «2»

ولی اگر این راه‌های غیر قطعی، شکل معقولی پیدا کند و دلیل قطعی بر اعتبار داشته باشد، حجّت خواهد بود و در این صورت عمل به آن، پیروی از ظن نخواهد بود.

طرق غیر قطعی معتبر به قرار ذیل است:

1. خبر واحد: خبری که راویان آن در هر یک از طبقات یا حتی در یک طبقه، یک نفر یا بیش از یک نفر باشد، ولی به حدّ تواتر نرسد و قطع‌آور نباشد، اصطلاحاً خبر واحد است.

بحث خبر واحد از مهم‌ترین مباحث منابع استنباط است و در حجیّت آن میان فقها اختلاف است. سیّد مرتضی و ابن زهره و ابن برّاج و طبرسی و ابن ادریس «3» و از اهل سنّت قدریه و برخی از ظاهریه «4» منکر حجیّت خبر واحد هستند. شیخ طوسی و غالب بزرگان فقهای شیعه و همه اخباری‌ها و جمهور اهل سنّت، معتقد به حجیّت خبر واحد هستند. «5»

در شرایط حجیّت خبر واحد رأی یکسانی وجود ندارد. قدمای از امامیّه روایتی را معتبر می‌دانستند که همراه با قرائن صحت باشد اعمّ از قرینۀ داخلی همانند وثاقت راوی و یا خارجی همانند وجود روایت در کتاب معتبر و یا تکرار حدیث در یک کتاب، و روایت غیر معتبر را روایتی می‌دانستند که همراه با اینگونه قرائن نباشد «6» ولی علمای شیعی از قرن ششم به بعد برخی شرط حجیّت را عدالت راوی‌ها و برخی وثاقت آنان دانسته‌اند که بر اساس همین عقیده روایات را تقسیم به چهار قسم می‌کنند: صحیح، حسن، موثق و ضعیف.

«روایت صحیح» در نظر امامیّه آن است که از نظر سند به وسیلۀ راویان عادل و امامی مذهب به معصوم علیه السلام اتصال پیدا کند. «روایت حسن» آن است که به وسیلۀ راوی امامی و خوش نام به امام علیه السلام برسد، بی‌آنکه تصریح به عدالت، و وثاقت آنها شده باشد. «روایت موثّق» آن است که توسّط راوی غیر امامی ولی ثقه و قابل اعتماد، به امام برسد. «روایت ضعیف» آن است که شروط سه‌گانه فوق را نداشته باشد. «7»

______________________________
(1). نجم، آیۀ 28.
(2). اسراء، آیۀ 36.
(3). کفایة الاصول، ج 2، ص 79.
(4). روضة الناظر، ج 1، ص 313.
(5). همان مدرک.
(6). ر. ک: مقیاس الهدایة فی علم الدرایة، ج 1.
(7). الدرایة فی علم مصطلح الحدیث (شهید ثانی)، ص 24- 19.