دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 147

دلالت بر حکمی دارد، بیان الهی حاصل شده و مکلّف نمی‌تواند به قبح عقاب بلا بیان تمسّک جوید.

دلیل مجمل و مبیَّن: خطاب مجمل آن است که دلالتی واضح ندارد و مقصود گوینده از آن کاملًا روشن نیست و مبیَّن آن است که دلالتش واضح و روشن است و شامل نصّ و ظاهر می‌شود. به عنوان مثال: در آیه: «وَ السّٰارِقُ وَ السّٰارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَیْدِیَهُمٰا»، مشخص نیست که دست از چه موضعی باید جدا گردد. زیرا از سربندهای انگشت تا شانه، مفصل‌های متعددی وجود دارد و بر جدا کردن هر کدام از این مفصل‌ها، قطع ید صدق می‌کند و در جای دیگری از قرآن هم موضع قطع، بیان نگردیده است و لذا باید برای تبیین آیه به روایات مراجعه کرد. تا حدّ قطع روشن شود. دلیل اوّل را مجمل و دلیل دوم را مبیّن می‌نامند.

مفهوم و منطوق: معنایی که خود لفظ مستقیماً ارائه می‌دهد و لفظ مستقیماً ناظر به آن است، منطوق نامیده می‌شود و معنایی که به طور مستقیم از لفظ فهمیده نمی‌شود بلکه لازمه منطوق است، و تلویحاً از آن استفاده می‌شود اصطلاحاً مفهوم نامیده می‌شود، مثلًا هرگاه گفته شود زن اگر تمکین کند حقّ نفقه دارد مفهومش آن است که اگر ناشزه باشد حقّ نفقه ندارد.

اقسام مفهوم:

مفهوم بر دو قسم است: اگر حکم در مفهوم و منطوق با یکدیگر موافق باشند، به آن مفهوم موافق گویند و آن بر دو قسم است گاه لفظ بر مفهوم، به اولویت دلالت می‌کند که به آن مفهوم اولویت می‌گویند. مانند: «فَلٰا تَقُلْ لَهُمٰا أُفٍّ» «1» که بر حرمت دشنام دادن به پدر و مادر دلالت مفهومی دارد. زیرا وقتی منطوق آیه یعنی تحریم سخنی باشد که موجب ناراحتی پدر و مادر می‌شود، مفهوم آن به اولویت بر حرمت دشنام یا ضربه بدنی دلالت خواهد کرد. و گاه به نحو مساوی بر آن دلالت دارد مانند موارد قیاس منصوص العله. «2» مانند این که گفته شود «لا تشرب الخمر لأنّه مسکر؛ شراب انگور نخور که موجب مستی است» مفهومش آن است هر نوع شرابی که مستی می‌آورد، حرام است.

و اگر حکم در مفهوم با حکم در منطوق مخالف باشد به آن مفهوم مخالف می‌گویند که بر شش قسم است: مفهوم شرط، مانند مثالی که در بالا دربارۀ نفقۀ زن آمد. مفهوم وصف، مفهوم غایت، مفهوم حصر، مفهوم عدد و مفهوم لقب.

در حقیقت بحث از حجیّت مفاهیم، بحث از وجود مفهوم است. بحث در این است که آیا مثلًا شرط مفهوم دارد تا بتوان از آن حکم شرعی استنباط کرد، یا ندارد؟ «3»

در حجیّت مفهوم موافق جای هیچ گونه تردیدی نیست و در بحث انواع قیاس توضیح آن خواهد آمد امّا در مفهوم مخالف و تک تک اقسام آن، مباحث

______________________________
(1). اسراء، آیۀ 23.
(2). اللباب فی اصول الفقه، ص 160- 159.
(3). انوار الاصول، ج 2، ص 20.