دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 156

مصلحت تبعیّت کند. گرچه مقدّمات اوامر امتحانی، برخوردار از مصلحت و متعلق امر حقیقی است. «1»

و امّا مسألۀ عدّه، مصلحت نوعی کفایت می‌کند تا در همۀ موارد به نگه داشتن عدّه بر زنان، امر شود خصوصاً با توجّه به عدم امتیاز موارد از یکدیگر. «2»

زیرا تشخیص این که در کدام مورد مصلحت «حفظ نسب» تأمین می‌شود و در کدام موارد تأمین نمی‌شود، مشکل است.

خلاصه این که در این مثال‌ها یا حکم عقل وجود ندارد، یا به درستی تشخیص داده نشده وگرنه بعد از قطعیّت حکم عقل مخالفت آن از سوی شرع غیر ممکن است.

مقام دوم: احکام عقلیّه در دایرۀ حکم شرع

این مقام مربوط به مواردی است که عقل به تنهایی و مستقلًا حکمی ندارد، بلکه ابتدا باید یک حکم شرعی وجود داشته تا از آن برای اثبات حکم شرعی دیگر کمک گرفته شود. به عنوان مثال: اگر واجب بودن عملی (ذی المقدمه) ثابت شود، عقل حکم می‌کند که میان وجوب آن عمل و وجوب مقدّمه آن، ملازمه است و در نتیجه می‌توان گفت: آن مقدّمه وجوب شرعی دارد.

در این مقام مباحث هفت‌گانه‌ای مطرح می‌شود.

یعنی در هفت مورد، از حکم عقل برای استنباط حکم شرعی کمک گرفته می‌شود. که عبارتند از:

وجوب مقدّمه واجب، حرمت ضد واجب، امتناع یا امکان اجتماع امر و نهی در شی‌ء واحد، اجزاء (یعنی کفایت اطاعت مأمور به در سقوط امر واجب)، فاسد بودن عبادت یا معامله در صورتی که مورد نهی قرار گرفته باشد، قیاس اولویت، مبحث ترتّب. «3»

مقام سوم: احکام عقلیّه مربوط به نتایج احکام

در این مقام عقل از راه نتیجۀ حکم، پی به حکم شرعی می‌برد (کشف انّی) به عنوان مثال: عقل در موارد علم اجمالی در شبهۀ محصوره ابتداءً حکم به تنجّز تکلیف (یعنی صحت عقاب) که در مرحلۀ نتیجۀ احکام قرار دارد می‌کند، سپس از این طریق حکم شرعی به وجوب احتیاط (وجوب موافقت قطعیّه) را می‌توان کشف کرد. «4»

مرحلۀ دوم: دلیل حجیّت دلیل عقل

با توجّه به این که منظور از دلیل عقل همان قضایای عقلیّه قطعیّه است حجیّت آن یک امر ضروری و مسلّم است چرا که ما همه چیز را از طریق قطع و یقین می‌شناسیم. حتّی اصول دین و خدا و پیامبر و سایر عقاید مذهبی و همچنین مسائل علمی در تمام شاخه‌های علوم.

به بیان دیگر: حجیّت قطع و یقین امری ذاتی

______________________________
(1). اجود التقریرات، ج 2، ص 38.
(2). همان مدرک.
(3). با آن که تمامی این مباحث، عقلی هستند ولی امروز در سلسلۀ مباحث الفاظ مطرح می‌شوند. شاید علّت طرح آن در مباحث الفاظ، این است که این احکام تابع احکامی هستند که از کتاب و سنّت گرفته می‌شود.
(4). انوار الاصول، ج 2، ص 515.