دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 157

است و اگر لازم باشد حجیّت قطع و یقین را با دلیل یقینی دیگری بشناسیم، این امر موجب دور یا تسلسل می‌شود.

آری! اگر منظور از حجیّت عقل، عقل ظنّی نه قطعی بوده باشد آن نیاز به یک دلیل قطعی و یقینی دارد، مثلًا اگر کسی قیاس ظنی یا استحسان و مانند آنها را حجّت بداند باید حجیّت آن را با یک دلیل قطعی ثابت کند.

ایرادها بر حجیّت دلیل عقل:

با توجّه به آنچه گفته شد تصور این است که کسی بر حجیّت دلیل عقل به آن صورت که گفتیم خرده نگیرد، در عین حال جمعی از اخباریین بر آن خرده گرفته‌اند و خواهیم دید که تمام ایردهای آنها به سبب عدم توجّه به محدودۀ بحث است.

اهمّ ایرادهای آنها به شرح زیر است:

1. نتیجۀ دخالت دادن عقل در استنباط، حجیّت قیاس و استحسان و امثال آن خواهد بود و این یکی از مذمت‌های اخباری‌ها نسبت به اصولیین است، خصوصاً با توجّه به این که برخی از اهل سنّت در هنگام بیان ادلّۀ چهارگانه، دلیل چهارم را قیاس و استحسان ذکر می‌کنند. از اینجا معلوم می‌شود که اگر نگوییم تنها ثمره دلیل عقل در نظر آنان اثبات حجیّت قیاس است، لااقل از مهم‌ترین ثمرات آن خواهد بود.

جواب این ایراد روشن است زیرا قیاس و استحسان که اصولیین ما اتّفاق نظر بر عدم حجیّت آن دارند از ادلّۀ ظنّی می‌باشد و از محل بحث خارج است.

2. استدلالات عقلی دو گونه است: برخی به موادّ حسّی یا قریب به حس منتهی می‌شود، مانند مسائل هندسه و ریاضی. در این قسم، خطا راه ندارد و اصولًا این گونه مسائل جای اختلاف میان دانشمندان نیست، زیرا خطای در فکر یا از جهت «مادّه» است یا از جهت «صورت» و در این گونه قضایا خطا از جهت موادّ واقع نمی‌شود، زیرا مادّه این قضایا به حسّ نزدیک‌اند و نیز خطا از جهت صُوَر واقع نمی‌شود زیرا شناخت صور در این قضایا، از امور واضح در پیشگاه ذهن مستقیم دانشمندان است.

ولی برخی از مواد، در مسائل عقلی از حسّ بسیار دور است. مانند مسائل حکمت طبیعی و حکمت الهی و مانند مسائل علم اصول فقه و مسائل فقهی عقلی. در این گونه مسائل نمی‌شود به عقل تکیه کرد و از طریق منطق، صحت آن را اثبات نمود زیرا علم منطق فقط نگه دارندۀ ذهن از خطا در صورت است نه در مادّه و فرض این است که موادّ این قضایا از احساس به دور است به همین جهت است که در اینگونه قضایا اختلافات فراوانی بین خود دانشمندان مشاهده می‌شود و اگر گفته شود که در شرعیات و ادلّۀ نقلیّه نیز اختلافات فراوانی وجود دارد جوابش این است که وجود اختلاف در مسائل