دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 164

باطل دانسته‌اند. «1» 2

ع ص، 24 ابن حزم در این باره کتابی به نام «ابطال القیاس» نگاشته است.

به حنبلی‌ها نیز بطلان قیاس نسبت داده شده است، و کلام احمد بن حنبل نیز اشاره به این معنا دارد. چرا که او می‌گوید: «یجتنب المتکلّم فی الفقه هذین الاصلین: المجمل و القیاس؛ فقیه از مجمل و قیاس اجتناب می‌کند». ولی کلام او توجیه شده که مرادش بطلان قیاس در مقابل نصّ است. «2» امروزه وهابیّت که خود را حنبلی مسلک می‌دانند، به قیاس در دین اعتماد می‌کنند و آن را حجّت می‌دانند.

نقد ادلّۀ حجیّت قسم چهارم از قیاس:

فرض بر این است که این قسم از قیاس، قطع به حکم شرعی نمی‌آورد بلکه فقط گمان و احتمال حکم را به همراه دارد، زیرا تشابه دو موضوع در یک جهت یا چند جهت، دلیل قطعی بر اشتراک آن دو در حکم نیست و عقل نیز در مواردی که خود، بر اساس قواعد حسن و قبح، حکم قطعی مستقلّی نداشته باشد راهی برای کشف قطعی ملاک احکام شرعی ندارد، بلکه تنها خود شارع است که به ملاکات و فلسفۀ احکامش احاطه دارد.

بر همین اساس، برای حجیّت این قسم از قیاس باید دلیل اقامه شود و ادلّه‌ای که از قرآن و غیر آن آورده شده به شرح زیر است: 1. ««فَاعْتَبِرُوا یٰا أُولِی الْأَبْصٰارِ»؛ ای صاحبان چشم و خرد، عبرت بگیرید». «3» توضیح استدلال این که «اعتبار» به معنای «عبور» و از چیزی به چیز دیگر یا به تعبیر صحیح‌تر عبور از شبیه به شبیه آن است و قیاس نوعی عبور از حکم «اصل» به حکم «فرع» است که این آیه ما را به آن ترغیب کرده است.

ضعف استدلال به این آیه روشن است؛ زیرا اعتبار به معنای عبرت گرفتن و پند آموختن از حوادث و وقایع مشابه است خصوصاً با توجّه به این که این آیه دربارۀ سرنوشت کفّار از اهل کتاب وارد شده که خداوند در دل‌های آنان رعب و وحشت افکنده بود به گونه‌ای که با دست خویش و کمک مؤمنان خانه‌های خود را خراب می‌کردند. قرآن می‌گوید از این حادثه عبرت و پند بگیرید و این مطلب هیچ گونه ربطی به قیاس در احکام فرعی دین ندارد. «4»

«ابن حزم» در «ابطال القیاس» می‌گوید: چگونه ممکن است خداوند در این آیه ما را به «قیاس در دین» به صورت مبهم امر کند ولی هیچ گونه توضیحی برای این که کجا باید قیاس کنیم؟ چه چیزی را بر چه چیزی باید قیاس نماییم؟ شروط و حدود آن چیست را، بیان ننموده باشد. «5»

2. « … قٰالَ مَنْ یُحْیِ الْعِظٰامَ وَ هِیَ رَمِیمٌ* قُلْ یُحْیِیهَا الَّذِی أَنْشَأَهٰا أَوَّلَ مَرَّةٍ» «6» منکران معاد از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله سؤال کردند که چه کسی این استخوان‌های پوسیده

______________________________
(1). اتحاف ذوی البصائر (شرح روضة الناظر)، ج 4، ص 2144.
(2). روضة الناظر، ج 2، ص 151.
(3). حشر، آیۀ 2.
(4). اصول الفقه مظفّر، ج 2، ص 192.
(5). ابطال القیاس، ص 30.
(6). یس، آیات 79- 78.