دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 179

می‌تواند پاسخگوی این نیازها باشد؟

برای پاسخ به این سؤال، لازم است که در ابتدا پاره‌ای از مفاهیم تبیین گردد:

1. تعریف حکم و اقسام آن

اشاره

حکم شرعی به دستوراتی گفته می‌شود که از سوی خداوند برای زندگی مادی یا معنوی بشر، صادر شده است و دارای تقسیمات مختلفی است.

بخشی از این تقسیمات ارتباطی با بحث ما ندارد ولی عمده تقسیمی که مربوط به این بحث است، تقسیم حکم به حکم اولی و ثانوی و حکم حکومتی است.

الف) حکم اوّلی

احکام اولیه، احکامی هستند که بر موضوعات معینی قرار داده شده‌اند قطع نظر از عوارض و حالات ثانوی که بر آن موضوع، عارض می‌شود مانند وجوب نماز و روزه و حج یا طهارت آب کُر و جاری و صحت بیع و بطلان معامله ربوی.

ب) حکم ثانوی

احکام ثانوی، احکامی هستند که به جهت عروض بعضی حالات خاص، وضع می‌شوند مانند موارد عسر و حرج و ضرر و یا مقدّمیّت که سبب وجوب مقدّمه می‌شود و یا تقیّه که بعضی از احکام را تغییر می‌دهد. در این گونه موارد، احکام ثانویه، احکام اوّلیه را تحت تأثیر قرار می‌دهد و به حکم دیگری مبدّل می‌سازد. قرآن مجید می‌فرماید: «فَمَنِ اضْطُرَّ غَیْرَ بٰاغٍ وَ لٰا عٰادٍ فَلٰا إِثْمَ عَلَیْهِ» «1» در این آیه حکم تحریم میّته به دلیل اضطرار برداشته شده است.

و نیز می‌فرماید: ««لٰا یَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْکٰافِرِینَ أَوْلِیٰاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِینَ … إِلّٰا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقٰاةً»؛ افراد با ایمان نباید کافران را به جای مؤمنان به عنوان دوست و سرپرست خود انتخاب کنند … مگر این که از آنها تقیّه کنید (و به جهت اهداف مهمتری با آنها پیوند دوستی بریزید)». «2»

ج) حکم حکومتی

احکام حکومتی، مقرّرات خاصی است که حاکم اسلامی برای اجرای احکام اوّلی یا ثانوی وضع می‌کند مانند مقرّرات مربوط به گذرنامه و رانندگی و تشکیلات ارتش و مانند آن که همگی برای برقراری نظم جامعه که وجوب آن از احکام اوّلیه اسلام است توسّط حکومت و زیر نظر حاکم اسلامی وضع می‌شود. احکام حکومتی ممکن است در راستای اجرای احکام اوّلیه باشد، مانند آنچه در بالا گفته شد و یا در راستای اجرای احکام ثانویه. مثلًا استفاده از مواد مخدّر (و همچنین به عقیده بعضی تمام انواع دخانیات) به حکم لا ضرر حرام است. حکومت اسلامی برای اجرای این حکم، احکام مختلفی در زمینۀ مجازات قاچاقچیان و چگونگی برخورد با آنها و همچنین معتادان صادر می‌کند. این احکام که مقدمه‌ای برای اجرای حکم ثانوی حرمت مواد

______________________________
(1). بقره، آیۀ 173.
(2). آل عمران، آیۀ 28.