دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 186

آیا «منطقة الفراغ» واقعیت دارد؟

بعضی از علمای معاصر «1» در پاسخ به پرسش فوق، در خصوص حوزۀ مسائل اقتصادی اسلامی طرحی را تحت عنوان «منطقة الفراغ» ارائه کرده‌اند که در بعضی از نوشته‌ها به «میدانهای آزاد قانون‌گذاری» و در بعضی دیگر به «منطقۀ فارغ از تشریعات ثابت و غیر قابل تغییر» ترجمه شده است که البتّه با توجه به قرائن موجود در مجموع کلمات صاحب این طرح، شاید دقیق‌تر این باشد که به «منطقۀ فارغ از قوانین الزامی» ترجمه شود. «2»

ملخّص آنچه ایشان در توضیح و تبیین دیدگاه خود بیان داشته‌اند نکات ذیل است:

1. قوانین اسلام در مورد فعالیتهای اقتصادی، به طور موقّت و گذرا وضع نشده تا (چنانکه مارکسیسم می‌گوید) با تبدیل دوره‌های تاریخی، تغییر شکل یابد، بلکه برای تمام ادوار و اعصار، ثابت و جاودانه است.

2. برای تأمین این شمول و استیعاب، نیاز به یک عنصر حقوقی شناور و متحرّکی است که در بستر دوره‌ها و مراحل مختلف تاریخی، پاسخگوی مقتضیّات مختلف باشد و برای روشن ساختن این عنصر شناور، باید ابعاد متغیّر زندگی اقتصادی انسان را معیّن ساخت.

3. در حیات اقتصادی انسان دو نوع رابطه وجود دارد: نخست رابطۀ انسان با طبیعت و سرمایه‌های طبیعی که در شیوه‌های تولید از طبیعت و راههای سیطرۀ بر آن خلاصه می‌شود و دیگر رابطۀ انسان با همنوعانش که به صورت حقوق و امتیازات بعضی بر بعض دیگر تجلّی می‌یابد.

4. تفاوت این دو نوع رابطه این است که نوع اوّل از روابط (رابطۀ انسان با طبیعت) تغیّر و تطوّر دارد یعنی به لحاظ تغییراتی که در توان و میزان سیطرۀ انسان بر طبیعت پدید می‌آید قوانین نیز تغییر می‌یابد و الّا عدالت اجتماعی در معرض تهدید قرار می‌گیرد.

به عنوان مثال اگر قانون «من أحیا أرضاً فهی له» در عصر بیل و کلنگ، مجری عدالت اجتماعی بود در عصر مکانیزه شدن وسایل احیا و کشاورزی نمی‌تواند عدالت را تأمین کند زیرا سبب می‌شود که افراد اندکی که قادر بر آباد کردن زمین‌های فراوانی هستند به مالکان بزرگ تبدیل شوند و ثروت طبیعی عادلانه توزیع نشود. لذا این نوع از روابط عنصر متحرّک و شناوری را می‌طلبد که در مقابل آن خطر و تهدید بایستد.

اما نوع دوم از روابط (روابط انسانها با یکدیگر) به طور طبیعی ثابت بوده، دارای تطوّر نیست از این رو قوانین ثابتی را می‌طلبد (در مقابل دیدگاه مارکسیسم که می‌گوید: روابط حقوقی انسانها با یکدیگر امری عرضی و تابع تطوّر رابطۀ انسان با طبیعت است) به عنوان مثال هر ملّتی که در اثر ارتباط با طبیعت به ثروتی دست می‌یابد با مشکلۀ کیفیت توزیع عادلانه مواجه می‌شود؛ این نیاز یک نیاز ثابتی است که برای رفع آن فرقی بین عصر

______________________________
(1). شهید محقق آیت اللّٰه محمّد باقر صدر (قدّس سرّه الشریف).
(2). ر. ک: اقتصادنا، ص 689.