دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 189

حرمت را تبدیل به جواز کردند مثلًا در مثال اوّل حرمت تصرّف در فضل ماء وکلاء دیگران را به جواز آن تبدیل نمودند.

3. آنچه به عنوان ولایت ولیّ امر مسلمین تعبیر شده است آیا بیش از ولایت بر تشخیص عناوین ثانویه (که در رأس آن «تقدیم اهمّ بر مهمّ» است) و بیش از توان صدور احکامی در راستای اجرای احکام اولی و ثانوی می‌باشد؟ آیا وقتی فقیهی چون میرزای شیرازی اباحۀ شرب تنباکو را به حرمت شرب آن تبدیل می‌کند غیر از این است که چون حکم اباحه را با حکم «وجوب حفظ کیان اسلام و مسلمین» و یا «وجوب حفظ عزّت اسلام و مسلمین» و یا «وجوب منع از استیلای کفّار»، متزاحم دیدند یعنی در راستای عمل به این عناوین، فتوای حرمت شرب تنباکو را صادر کردند؟ و یا وقتی رسول گرامی به عنوان ولی امر مسلمین حکم به وجوب بذل فضل ماء وکلاء فرمودند بدین جهت نبود که حفظ کیان مسلمین را مبتنی بر رشد سرمایه‌های زراعی و حیوانی دانستند و نیاز مسلمانها چنین اقتضایی داشت (چنانکه خود آن شهید می‌نویسد: «لان مجتمع المدینة کان بحاجة شدیدة الی إنماء الثروة الزراعیّة و الحیوانیة … » «1»)؟

اگر چنین است دیگر تعبیر به «فراغ» معنا ندارد، چون ولی امر هر جا که پا می‌گذارد و بر اساس «تشخیص مصلحت أهمّ» حکمی صادر می‌کند می‌خواهد به یک حکم ثانویِ مقدّم بر حکم اوّلی عمل نماید.

4. از آنچه گذشت روشن شد که عنصر منطقة الفراغ استیعاب و شمولی را برای شریعت نیاورده است بلکه آنچه باعث شمول و استیعاب می‌شود همان اجازه‌ای است که عقل و شرع به حاکم اسلامی می‌دهد که از عناوین ثانویه مانند قاعدۀ اهم و مهم برای رفع مشکلات فردی و اجتماعی و شکستن بن‌بستها از آن استفاده کند. بنابراین آنچه بر عهدۀ ولیّ امر است تشخیص و تعیین مصداق برای عناوین اوّلیه (اعمّ از موارد احکام الزامی و غیر الزامی) و تشخیص عناوین ثانویه و عروض و عدم عروض آن بر موضوعات است. «2»

*** منابع و مآخذ

1. قرآن.

2. نهج البلاغه (با تحقیق دکتر صبحی صالح).

3. الاصول العامة للفقه المقارن، محمّد تقی حکیم، دار الاندلس، بیروت، چاپ اوّل.

4. اقتصادنا، شهید سیّد محمّد باقر صدر، دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیّۀ قم، چاپ اوّل، 1417 ق.

5. أنوار الفقاهة، آیة اللّٰه ناصر مکارم شیرازی، چاپ اوّل، 1411 ق.

6. تاریخ ابن خلدون، دار الکتاب اللبنانی، مکتبة المدرسة، بیروت.

______________________________
(1). اقتصادنا، ص 690.
(2). از ابهامات دیگر نظریۀ شهید صدر این است که چرا فرمول منطقة الفراغ را در مسائل اقتصادی اسلام محصور ساخته‌اند؟