دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 193

1. تاریخچۀ انسداد

بین اهل تسنّن خلافی نیست که پدیدۀ انسداد پس از دوران صحابه پیش آمده، ولی دیدگاه‌ها دربارۀ زمان دقیق آن مختلف است: برخی زمان انسداد را بر محور سال و قرن و گروهی بر محور اشخاص قرار داده‌اند؛ در میان گروه نخست چند نظر است: الف) عده‌ای زمان انسداد را از پایان قرن دوم دانسته‌اند: «قال بکر بن العلاء القشیری المالکی: لیس لاحد أن یختار بعد المائتین من الهجرة». «1»

ب) گروهی شروع انسداد را از نیمۀ قرن چهارم می‌دانند: «نادوا بسدّ باب الاجتهاد فی منتصف قرن الرابع». «2»

ج) دسته‌ای آغاز قرن ششم را زمان اعلام انسداد دانسته‌اند؛ در کتاب موسوعۀ فقهیّه- که تحت اشراف وزارت اوقاف کویت منتشر شده- آمده است:

«ما اهَلَّ القرن السادس الهجری حتی نادی بعض العلماء بإقفال باب الاجتهاد». «3»

گروهی که ملاک را اشخاص قرار داده‌اند چند نظر دارند:

الف) زمان انسداد اجتهاد، در هر یک از مذاهب چهارگانه پس از علّامۀ نسفی، «4» و انسداد اجتهاد مطلق بعد از ائمّۀ اربعه است:

«قال صاحب فواتح الرحموت: ثمّ إنّ من النّاس من حکم بوجوب الخلوّ من بعد العلّامة النسفی و اختتم الاجتهاد به و عَنْوا الاجتهاد فی المذهب و أمّا الاجتهاد المطلق فقالوا: اختتم بالأئمّة الأربعة». «5»

ب) زمان انسداد پس از ابو حنیفه و أبو یوسف و زفر بن هذیل و محمّد بن حسن و حسن بن زیاد لؤلؤی است؛ ابن حزم و ابن قیم جوزیه از قول طایفه‌ای نقل کرده‌اند:

«لیس لأحدٍ أن یختار بعد أبی حنیفة «6» و أبی یوسف «7» و زفر بن الهذیل «8» و محمّد بن الحسن و الحسن بن زیاد اللؤلؤی، «9» و هذا قول کثیر من الحنفیة».

______________________________
(1). اعلام الموقعین، ج 2، ص 276.
(2). ارشاد النقاد، ص 27.
(3). موسوعۀ فقهیّه، ج 1، ص 42.
(4). ابو حفص، عمر بن محمّد بن احمد بن اسماعیل نسفی، متولّد «نَسَف» (شهری نزدیک سمرقند) عالم به تفسیر، تاریخ، ادبیّات عرب و فقیه حنفی بود. او دارای حدود صد تألیف بوده است و از وی با عنوان مفتی ثقلین نیز نام برده‌اند. وی در سال 537 در سمرقند درگذشت. (سیر اعلام النبلاء، ج 14، ص 580).
(5). ارشاد النقاد، ص 26.
(6). نعمان بن ثابت [ابو حنیفه] از مردم فارس [ایران] بود. وی پیشوای مذهب حنفی است. دربارۀ او گفته‌اند: دانشمند بزرگ، مجتهد و امام اعظم است. وی نخستین کسی است که در فقه و رأی کتاب نوشته است. (اصحاب الفتیا من الصحابة و التابعین، ص 211).
(7). أبو یوسف، یعقوب بن ابراهیم بن حبیب انصاری کوفی، شاگرد ابو حنیفه و از پیروان او به شمار می‌آید. گفته شده است که او نخستین کسی است که به «قاضی القضاة» ملقّب گردید. (الکنی و الالقاب، ج 1، ص 188).
(8). زفر بن هذیل بن قیس عنبری، فقیه بزرگ و از اصحاب ابو حنیفه است؛ او نخست از اصحاب حدیث بود، آنگاه به جمع اهل رأی پیوست. وی می‌گفت: تا زمانی که نصّی وجود دارد، به سراغ رأی نمی‌رویم؛ و هرگاه نصّی به دست ما برسد نیز رأی و نظر خویش را رها می‌کنیم. (اعلام زرکلی، ج 3، ص 45).
(9). حسن بن زیاد لؤلؤی. ابن غزّی در دیوان الاسلام گفته است: لؤلؤی فقیه و دانشمند بزرگ و از اصحاب ابو حنیفه است. او در ارتباط با مذهب خویش کتاب‌هایی نوشته است. ذهبی نیز او را از مردان پاک، نیکوکار و از شخصیت‌های مهم اصحاب رأی می‌شمرد. (أصحاب الفتیا من الصحابة و التابعین، ص 218).