دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 2

فقه در لغت و اصطلاح

فقه در لغت:

در نگاه بدوی و مراجعه ابتدایی به کلمات و تعبیرات کثیری از اهل لغت، به نظر می‌رسد که «فقه» به معنای مطلق فهم باشد و این معنا از تعبیراتی نظیر گفته‌های ذیل استفاده می‌شود:

«الفقه، الفهم. قال اعرابی لعیسی بن عمر: شهدتُ علیک بالفقه … ». «1»

«الفقه، بالکسر العلم بالشی‌ء و الفهم له و الفطنة له». «2»

«الفقه، فهم الشی‌ء». «3»

ولی با تأمل و نگاهی مجدد خصوصاً به عبارات لغویانی که در مقام تعیین تفاوت‌های ظریف بین واژگان متشابه برآمده‌اند و فروق اللغه را تدوین کرده‌اند به این نتیجه می‌رسیم که «فقه» در لغت، مطلق فهم نیست بلکه موشکافی و ریزبینی و فهم دقیق را «فقه» گویند، و اگر بخواهیم دقیق‌تر سخن بگوییم باید به جای «فهم دقیق» از واژۀ «ادراک دقیق» استفاده کنیم و بگوییم: با مراجعه به فروق اللغه، به این نتیجه می‌رسیم که فقه در لغت، مطلق علم به یک شی‌ء و ادراک آن نیست بلکه ریزبینی و ادراک دقیق را «فقه» گویند، زیرا:

اوّلًا، گرچه در عبارات مزبور فقه به «مطلق فهم» معنا شده، لکن با مراجعه به بعضی از کتب لغت به دست می‌آید که واژۀ «فهم» خود، برابر با مطلق علم و ادراک نیست بلکه عبارت از ادراک خفیّ و دقیق است. «4» و با نوعی استنتاج و تعقّل: (ادراک أمرٍ عن تعقّلٍ و هو الاستنتاج العلمی) «5» همراه است چنانکه «تفهیم» در مثل «فَهَّمْنٰاهٰا سُلَیْمٰانَ … » «6» باری بیش از مطلق تعلیم دارد و وقتی می‌گوییم: «به او تفهیم کردم» مقصود این است که او را به عمق و باطن مطلب رساندم و اگر «ابن فارس» در «مقاییس اللغه» فقه را به مطلق علم تفسیر کرده: (و کلّ علمٍ لشی‌ء فهو

______________________________
(1). صحاح اللغه، مادۀ «فقه».
(2). قاموس اللغه، مادۀ «فقه».
(3). مصباح المنیر، مادۀ «فقه».
(4). ر. ک: فروق اللّغات، تألیف الجزائری، ص 176.
(5). ر. ک: التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، مادّۀ «فهم».
(6). انبیاء، آیۀ 79.