دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 202

خطابات عامی است که شامل هر زمان و هر مکان و همۀ افراد می‌شود؛ حتّی خطابات مشافهه نیز جنبۀ عمومیّت دارد، تعبیراتی همچون «یا أیّها الّذین آمنوا»، «یا أیّها النّاس» و «یا بنی آدم»، در همه جا مخصوصاً در آنجا که حکمی از احکام فرعیه در آن است همه را به دقّت، تدبّر و بهره‌گیری از آیات و روایات دعوت می‌کند.

هرگاه بپذیریم همه مخاطب هستند، باید قبول کنیم که باب اجتهاد در آن آیات و روایات (با فراهم کردن مقدّمات اجتهاد) به روی همه گشوده است.

معتقدان به انسداد باب اجتهاد، در واقع مخاطب را گروه خاصی می‌دانند، در حالی که هیچ دلیلی برای آن وجود ندارد.

ب) لزوم مراجعه به دانشمندان و علمای امّت

آیاتی مانند: ««فَسْئَلُوا أَهْلَ الذِّکْرِ إِنْ کُنْتُمْ لٰا تَعْلَمُونَ» *؛ اگر نمی‌دانید از آگاهان بپرسید». «1» نیز آیۀ شریفۀ «نفر»: ««وَ مٰا کٰانَ الْمُؤْمِنُونَ لِیَنْفِرُوا کَافَّةً فَلَوْ لٰا نَفَرَ مِنْ کُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طٰائِفَةٌ لِیَتَفَقَّهُوا فِی الدِّینِ وَ لِیُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذٰا رَجَعُوا إِلَیْهِمْ لَعَلَّهُمْ یَحْذَرُونَ»؛ نباید مؤمنان همگی به سوی میدان جهاد حرکت کنند، چرا از هر گروهی از آنان طایفه‌ای کوچ نمی‌کنند (و طایفه‌ای بمانند) تا تفقّه در دین نمایند و به هنگام بازگشت به قوم خود، آنها را بیم دهند (و احکامی را که فرا گرفته‌اند به آنان بیاموزند)». «2»

به یقین «أَهْلَ الذِّکْرِ» *، همۀ دانشمندان امّت را شامل می‌شود و این اصطلاح ویژۀ گروه خاصی نیست، گرچه مورد نزول آیه، دانشمندان اهل کتاب و علامات پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله در کتب پیشین است ولی می‌دانیم، مورد نزول آیات، کلیت قوانین مستفاد از آن را نفی نمی‌کند. به همین جهت دانشمندان علم اصول و فقهای ما به این آیه، هم برای حجیّت خبر واحد و هم جواز تقلید استدلال کرده‌اند. هم چنین منظور از «تفقّه» در دین که در آیۀ نفر آمده، فراگیری همۀ معارف و احکام اسلام اعمّ از اصول و فروع است و تفقّه تنها به معنای یادگرفتن مسائل ساده نیست، بلکه شامل فراگیری علوم اسلامی بر حسب اجتهاد نیز می‌شود.

بنابراین، آیات فوق دلیل روشنی است بر اینکه:

همواره گروهی از مسلمانان به عنوان یک واجب کفایی (و گاه عینی) باید به استنباط احکام اسلامی و اجتهاد از کتاب و سنّت بپردازند. و بعد از فراگیری این علم، نتیجۀ معلومات خود را به دیگران منتقل سازند.

*** 2. سیرۀ ائمّه علیهم السلام و دانشمندان

اشاره

تاریخ فقه پیروان مکتب اهل بیت علیهم السلام گویای آن است که در هر عصر و زمان، از قرن اوّل، تا زمان حاضر، مجتهدان صاحب فتوایی بوده‌اند که احکام اسلامی را از کتاب و سنّت و اجماع و دلیل عقل استنباط کرده و در اختیار توده‌های مردم قرار

______________________________
(1). نحل، آیۀ 43.
(2). توبه، آیۀ 122.