دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 216

4. روایاتی که از فتوای بدون علم نهی می‌کند:

الف) امام صادق علیه السلام از پدرانش از رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله نقل می‌کند که فرمود:

«و من أفتی النّاس بغیر علمٍ و هو لا یعلمُ النّاسخ من المنسوخ و المُحکم من المتشابه، فقد هلک و أهلک

؛ کسی که بدون علم، برای مردم فتوا دهد و ناسخ را از منسوخ و محکم را از متشابه تشخیص ندهد، هم خود را هلاک کرده و هم دیگران را». «1»

مفهوم این حدیث، این است: کسی که با علم و آگاهی از ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه و … فتوا دهد مجاز است و این دلیل جواز استنباط و انفتاح باب اجتهاد است.

در حدیث دیگری از همان حضرت رسیده که به مفضل بن مزید فرمود: من تو را از دو خصلت نهی می‌کنم، که افراد از این طریق هلاک شده‌اند.

«أنهاک أن تدین اللّٰه بالباطل و تُفتی النّاس بما لا تعلم

؛ من تو را نهی می‌کنم از این که به آیین خدا از طریق باطل متدیّن گردی، و طبق آنچه نمی‌دانی برای مردم فتوا دهی». «2»

از مفهوم این حدیث، بر می‌آید که فتوا و اجتهاد با علم و آگاهی مجاز است و بدون علم در ردیف پرستش خداوند از طریق باطل قرار گرفته است.

*** 5. روایاتی که طریق اجتهاد و استنباط را آموزش می‌دهد

الف) عبد الاعلی مولی آل سام می‌گوید: به امام صادق علیه السلام عرض کردم: (پایم لغزید) بر زمین افتادم، ناخنم کنده شد، با دوایی و پارچه‌ای انگشتم را بسته‌ام، برای وضویم چه کنم؟ فرمود:

«یُعرف هذا و أشباهه من کتاب اللّٰه عزّ و جلّ «مٰا جَعَلَ عَلَیْکُمْ فِی الدِّینِ مِنْ حَرَجٍ» امسح علیه

؛ این مسأله و امثال آن از کتاب خدا فهمیده می‌شود (فرموده است:) «در دین حرجی (و مشقّتی) بر شما تحمیل نکرده» بنابراین روی همان پارچه مسح کن». «3»

این حدیث، راوی را هدایت می‌کند که اگر به قرآن مراجعه کنید پاسخ را می‌توانید از آن دریافت دارید، زیرا اگر مسح بشره غیر مقدور باشد، به حکم قاعدۀ نفی حرج که از آیه استفاده می‌شود، اصل مسح نباید ساقط گردد، و این چیزی جز آموختن روش اجتهاد نیست.

ب) زراره «4» می‌گوید: امام باقر علیه السلام فرمود:

«ازدواج با اهل کتاب جایز نیست». عرض کردم:

حرمت آن در کجا (ی قرآن) آمده: فرمود: ««وَ لٰا تُمْسِکُوا بِعِصَمِ الْکَوٰافِرِ» «5»؛ هرگز زنان کافر را در

______________________________
(1). کافی، ج 1، ص 43.
(2). وسائل الشیعة، ج 18، ص 10، ح 2.
(3). کافی، ج 2، ص 33.
(4). ابن ندیم گفته است: زراره بزرگترین شخصیّت شیعی در فقه و حدیث و آگاهی به کلام و مکتب تشیع می‌باشد. نجاشی وی را بزرگ اصحاب امامیّه و از پیشتازان آنها در عصر خویش می‌داند. وی قاری قرآن، فقیه، متکلّم، شاعر و ادیب بود. فضل و دین با هم در وی جمع شده بود. او در تمام آنچه را که روایت می‌کند، صادق است. (تذکرة الاعیان، ص 24؛ تاریخ آل زرارة، ج 1، ص 24 و ج 1، ص 27 و ص 37؛ فهرست ابن ندیم، ج 1، ص 308؛ رجال نجاشی، ص 175، شمارۀ 463).
(5). ممتحنه، آیۀ 10.