دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 221

بخواهد استمرار می‌یابد و با تغییر ظروف و شرایط تمام نمی‌شود و با مرور زمان از میان نمی‌رود و اختصاص به یک عصر معین ندارد، بلکه هدیۀ عام ربانی است». «1»

این جمله اشاره به آن است که ادلّۀ جواز اجتهاد عمومیّت دارد، و نمی‌توان آن را محدود به زمان خاصی کرد.

ب) جاودانگی اسلام و نیاز مستمر به احکام دینی

أبو إسحاق ابراهیم بن موسی شاطبی «2» می‌گوید:

«حوادث زندگی انسان‌ها محدودیّتی ندارد، پس داخل کردن آنها تحت ادلّۀ منحصره صحیح نیست، لذا احتیاج به فتح باب اجتهاد از طریق قیاس و غیر قیاس است». «3»

البتّه این سخن، مطابق عقیدۀ معتقدان به قیاس و مانند آن است ولی ما معتقدیم عمومات و قواعدی در کتاب و سنّت داریم که از هر نظر گسترده است و می‌تواند پاسخگوی همۀ مسائل مستحدثه از نظر مجتهد باشد.

ج) صیانت و حفاظت از کتاب و سنّت

در کتاب «ارشاد النقاد» آمده است:

«سدّ باب اجتهاد بر علمای شایسته از آثار سوء تقلید است که بر امّت روا شده است. شوکانی «4» می‌گوید: این مقوله یعنی انسداد باب اجتهاد و لزوم تقلید اگر مطرح نشده بود، اجتهاد برای همۀ امور کافی بود. انسداد باب اجتهاد، مسأله‌ای است که شریعت را از بین می‌برد و نسخ کلام خدا و رسول خدا و مقدّم کردن غیر خدا و رسول و جایگزینی غیر آنها را، به همراه دارد». «5»

از این بیان استفاده می‌شود اگر اجتهاد نباشد، کلام خدا و کلام رسول خدا صلی الله علیه و آله نسخ و مبدّل می‌شود؛ زیرا ظاهر آیات قرآن و روایات رسول خدا صلی الله علیه و آله این است که همه حق دارند در فهم مسائل اسلامی بیندیشند و اجتهاد کنند، و اگر گروهی را از اجتهاد نهی کنیم در واقع با عمومیّت کتاب و سنّت مخالفت کرده‌ایم و همچنین حرف این و آن را بر سخنان خدا و رسولش مقدّم داشته‌ایم.

د) شهادت ائمّۀ مذاهب اربعه بر انفتاح

ائمّۀ مذاهب اربعه خود نیز اعلام داشته‌اند:

فتوای ما آخرین کلام نیست، بلکه هرکس حق دارد ادلّه را ملاحظه کند و نظر دهد، خواه مطابق فتوای ما باشد یا خیر، به متن سخن آنها توجّه کنید:

ابو حنیفه می‌گوید:

______________________________
(1). ارشاد النقاد، ص 45.
(2). أبو إسحاق ابراهیم بن موسی شاطبی، اصولی، مفسّر، محدّث و لغوی است او نویسندۀ کتابهای: الاعتصام، الموافقات و المجالس است. شاطبی از شهر شاطبه، شهری از منطقۀ اندلس است. (الکنی والألقاب، ج 2، ص 347).
(3). ارشاد النقاد، ص 35.
(4). محمّد بن علی بن محمّد بن عبد اللّٰه معروف به شوکانی، مردی دانشمند و استاد بود. تدریس می‌کرد، فتوا می‌داد و کتاب می‌نوشت. وی در شبانه روز حدود سیزده درس می‌گفت. کتاب ارشاد الفحول و الدر النضید از اوست. در سال 1250 ق وفات یافت. شوکان منطقه‌ای است در یمن. (الکنی و الالقاب، ج 2، ص 372- 371).
(5). ارشاد النقاد، ص 29- 25.