دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 222

«حرام علی من لم یعرف دلیلی أن یفتی بکلامی؛ بر کسی که دلیل مرا (بر فتوایم) نمی‌داند، حرام است که طبق سخن من فتوا دهد». «1»

و نیز می‌گوید: «اذا قلت قولًا یخالف کتاب اللّٰه تعالی و خبر الرّسول فاترکوا قولی؛ هرگاه فتوایی دادم که با کتاب خدا و یا خبری که از پیامبر صلی الله علیه و آله رسیده مخالف بود، فتوای مرا کنار بگذارید». «2»

مالک بن انس «3» می‌گوید:

«إنّما أنا بشر أخطئ و أصیب، فانظروا فی رأیی فکلّ ما وافق الکتاب و السنّة فخذوه و کلّ ما لم یوافق الکتاب و السّنة فاتْرکوه؛ من بشرم، گاهی به خطا می‌روم و گاه به واقع دست می‌یابم، در فتوایم دقت کنید، آنچه موافق کتاب و سنّت بود بگیرید و آنچه موافق نبود، ترک نمایید». «4»

امام شافعی می‌گوید:

«إذا وجدتم فی کتابی خلاف سنّة رسول اللّٰه فقولوا بسنّة رسول اللّٰه و دعوا ما قلت؛ هرگاه در کتاب من خلاف سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله را یافتید، سنّت پیامبر را بگیرید و گفتۀ مرا رها سازید». «5»

در جای دیگر می‌گوید:

«إذا رأیتمونی أقول قولًا و قد صحّ عن النبی صلی الله علیه و آله خلافه فاعلموا أن عقلی قد ذهب؛ هرگاه مشاهده کردید من چیزی را گفتم و از پیامبر صلی الله علیه و آله خلاف آن رسیده، بدانید که عقل خود را از دست داده‌ام». «6»

احمد حنبل می‌گوید:

«لا تُقلّدْنی و لا تُقلِّد مالکاً و لا الشّافعی و لا الأوزاعی و لا الثوری و خذ من حیث أخذوا؛ از من تقلید مکن، از مالک، شافعی، اوزاعی و ثوری نیز تقلید مکن بلکه وظیفه و تکلیف شرعی خود را از آنجا بگیر که آنها گرفتند». «7»

در جای دیگر می‌گوید:

«رأی الاوزاعی و رأی المالک و رأی أبی حنیفة کلّه رأی و هو عندی سواء و انّما الحجّة فی الآثار؛ رأی أوزاعی، مالک و ابو حنیفه همه رأی و نزد من مساوی هستند و حجّت اصلی در آثار و اخبار رسیده (از پیامبر) است». «8»

جمع‌بندی:

در جمع‌بندی باید گفت: گرچه در گذشته از نظر

______________________________
(1). «ابن عبد البر» در «الانتقاء فی فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء» ص 145، «ابن قیم» در «اعلام الموقعین» ج 2، ص 309 و «ابن عابدین» در حاشیه‌اش بر «البحر الرائق» ج 6، ص 293 و در «رسم المفتی»، ج 7، ص 29 و 30 و «شعرانی» در «العهود المحمّدیه»، ص 634 این جمله را نقل کرده‌اند.
(2). «ابن عبد البر» در کتاب جامع بیان العلم و فضله، ج 2، ص 32 و «ابن حزم» در «اصول الاحکام»، ج 6، ص 149 و ایقاظ الهمم، ص 62 این سخن را آورده‌اند.
(3). مالک بن انس بن مالک مدنی، فقیه و یکی از بزرگان است او امام دار الهجرة (مدینه) بوده است. عبد الرزاق دربارۀ او گفته است: مالک، موثّق، مورد اعتماد، پرهیزکار، فقیه و عالم بوده است. (تهذیب التهذیب، ج 10، ص 7- 5).
(4). الإحکام (ابن حزم)، ج 6، ص 790؛ تهذیب التهذیب (ابن حجر)، ج 10، ص 8.
(5). ذم الکلام، ج 3، ص 47، ح 1؛ تاریخ مدینۀ دمشق، ابن عساکر، ج 51، ص 386.
(6). أبو القاسم سمرقندی در امالی آن را آورده. تاریخ مدینۀ دمشق، ج 51، ص 387.
(7). إعلام الموقعین، ج 2، ص 201.
(8). جامع بیان العلم و فضله (ابن عبد البر)، ج 2، ص 149.