دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 237

مطلب به طور تفصیل به این قلمرو پرداخته می‌شود:

1. تأثیر زمان و مکان در موضوعات

اشاره

موضوع عبارت است از شخص یا شیئی که فعلیّت یافتن حکم متوقّف بر وجود آن است؛ مانند عنوان «مسکر» در حرمت شرب خمر و عنوان «مستطیع» در وجوب حج. «1»

متعلّق در احکام به عقیدۀ همۀ فقها همان افعال مکلّفین و همان چیزی است که از بنده طلب می‌شود. «2»

با ذکر این مقدّمه به انواع تأثیر زمان و مکان در موضوعات می‌پردازیم:

الف) تغییر مصداق

برای تغییر مصداق مثالهای فراوانی وجود دارد از جمله:

1. موضوع وجوب حج عنوان مستطیع است؛ ولی ممکن است کسی در زمان خاصّ با توانایی مخصوص و محدود، مستطیع به حساب آید و در زمانی دیگر که تحقّق عنوان استطاعت غنای بیشتری را می‌طلبد مستطیع نباشد، چنان که خصوصیّت مکانی نیز ممکن است سبب چنین تغییر و تبدّلی گردد.

2. فقیر یکی از مصارف خمس و زکات است؛ ولی مصداق آن با اختلاف زمان و مکان تغییر می‌کند، زیرا ممکن است در یک مکان به کسی با درآمد محدودی فقیر اطلاق شود و در مکانی دیگر به کسی که از درآمدی بالاتری نیز برخوردار است، زیر خط فقر اطلاق شود.

3. حرمت ربا مربوط به مکیل و موزون است.

این دو عنوان با اختلاف زمان و مکان تغییر می‌کنند؛ مثلًا برنج می‌تواند در یک شرایط مکیل و در شرایط دیگر موزون به حساب آید و بعضی از معدودها که مشمول حرمت ربا نیست با اختلاف زمان و مکان می‌تواند موزون، محسوب شود.

4. حکم ضمان در مثلی و قیمی

«مثلی» به چیزی اطلاق می‌شود که همانند، فراوان دارد؛ مانند حبوبات و قیمی به چیزی گفته می‌شود که همانند زیاد ندارد؛ مانند لباس. ممکن است چیزی که مثل لباس قیمی بوده است با پیشرفت صنعت در زمانی دیگر، مثلی به حساب آید.

ب) تبدیل موضوع با تغییر درونی آن

مانند آنچه در احکام مطهرات ذیل عنوان استحاله، انتقال و انقلاب ذکر شده است. مراد از استحاله در اینجا استحالۀ موضوع پیشین و تبدیل آن عرفاً به موضوع دیگر است و دلیل بر مطهریّت استحاله این است که با استحاله، موضوع جدیدی غیر از آن موضوعی که به نجاستش حکم شده بود، به وجود می‌آید. «3»

______________________________
(1). دروس فی علم الاصول، الحلقة الاولی، ص 158.
(2). فوائد الاصول، ج 1، ص 145.
(3). التنقیح فی شرح العروة الوثقی، ج 3، ص 168.