دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 238

ج) توسعه و تعمیم مصداق

طبق منابع روایی، احتکار منحصر در چند نوع موادّ غذایی خاصّ است؛ ولی برخی از فقها موارد احتکار را محدود به این مواد غذایی نمی‌دانند، چون ملاک و معیار تشریع آن نجات مردم از تنگناهای اقتصادی به هنگام عسر و حرج است و موضوع واقعی حرمت احتکار کمبود اقتصادی است که سبب عسر و حرج می‌شود. در نتیجه مصادیق جدیدی (با گذشت زمان و تغییر مکان) بر آنچه در روایت ذکر شده، اضافه می‌گردد. «1»

د) تضییق و تخصیص مصادیق

زمینی که احیا شود طبق اطلاق روایاتی از قبیل

«من أحیا ارضاً مواتاً فهی له» «2»

به ملکیّت احیاکننده در می‌آید؛ ولی گذشت زمان و پیشرفت وسایل کشاورزی باعث کشف دقیق موضوع و در نتیجه سبب تضیق و تخصیص مصادیق موضوع احیا به مواردی می‌شود که مایۀ سلطۀ اقتصادی و طبقاتی نشود و به حدودی که حاکم آن را تعیین می‌کند، محدود گردد، چون موضوع دقیق آن، احیایی است که ضرر به دیگران را موجب نشود، این موضوع گرچه از یک نظر جزء عناوین ثانویه محسوب می‌گردد؛ ولی از جهتی شباهت به تأثیر زمان و مکان در موضوعات دارد.

ه) پیدایش مصادیق جدید

در بستر زمان و مکان و تأثیر عوامل گوناگون، مصادیق جدیدی برای موضوعات احکام پدیدار می‌شود و مسائل جدیدی را وارد فقه می‌کنند؛ مانند دوقلوهای به هم چسبیده که موضوعی برای احکام محرمیّت، نکاح و غیره گردیده و در نتیجه احکام مخصوص به خود را طلب می‌کند.

فقها نوعاً این موضوعات را تحت عمومات وارد می‌دانند و حکم عمومات را بر آنها جاری می‌کنند و همچنین موضوعات جدیدی مانند بورس اوراق بهادار، حقوق و مالکیّت‌های فکری (حق التألیف، حق الاختراع، حق الطّبع، حق الانتشار … )

که هر یک نیازمند حکم خاصّ خود است و نوعاً تحت عمومات و اطلاقاتی، همانند «أَوْفُوا بِالْعُقُودِ» «3» «أَحَلَّ اللّٰهُ الْبَیْعَ» «4» و «أَوْفُوا بِالْعَهْدِ» «5» قرار می‌گیرند.

درست است که این قبیل موضوعات جزء مسائل مستحدثه محسوب می‌شود؛ ولی چون شباهتی به تأثیر زمان و مکان در موضوعات دارد در اینجا به آن اشاره کردیم.

2. تأثیر زمان و مکان در احکام

اشاره

همان‌طور که گفته شد احکام ثابت هستند و حکم هر واقعه عموماً یا خصوصاً در شرع مقدّس مشخص است که فقیه از طریق استنباط یا تطبیق

______________________________
(1). مفتاح الکرامة، ص 107؛ مصباح الفقاهة، ج 5، ص 497.
(2). تهذیب الاحکام شیخ طوسی، ج 7، ص 152؛ معجم الاوسط طبرانی، ج 4، ص 247.
(3). مائده، آیۀ 1.
(4). بقره، آیۀ 275.
(5). اسراء، آیۀ 34.