دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 244

می‌شود و این خود یکی از جلوه‌های خاتمیّت و جامعیّت اسلام است.

گفتار چهارم: گونه‌شناسی تأثیر زمان و مکان

اشاره

حال که با قلمرو و کیفیت تأثیر زمان و مکان آشنا شدیم بجاست که با نگاهی دیگر به گونۀ «تأثیر زمان و مکان در مفاهیم قرآنی»، در «سیرۀ نظری و عملی معصومان» و در «فتاوای فقهای قدیم و معاصر» نظری افکنده شود، زیرا گونۀ تأثیر زمان و مکان در هر یک از موارد یاد شده متفاوت است.

1. گونۀ تأثیر در مفاهیم قرآنی

الف) قرآن در طول 23 سال و در مکانهای متعدد- عمدتاً مکّه و مدینه- نازل شده است. دور نیست اگر طول زمان و گستره مکان، تأثیر خود را در قرآن گذاشته باشد، به گونه‌ای که آیات مکّی و مدنی طبق برخی تفاسیر امتیازاتی دارند؛ مثلًا آیات مکّی نوعاً متمرکز در انذار و یادآوری مبدأ و معاد هستند، زیرا مردم جاهلی باید آمادۀ پذیرش اسلام می‌شدند و نیز فشار مشرکان، آیات صبر و مقاومت را طلب می‌کرد. در حالی که آیات مدنی، آیاتی است که در زمان تشکیل حکومت نازل شده است و ناظر بر جهاد برای حفظ، توسعه، تداوم حکومت و نیز آموزش اخلاق مدنی و عبادی و اخلاقی و اجتماعی به مردم است. اگر گفته شود که در مکّه اصول دین و در مدینه فروع دین موضوع اصلی و غالبی نزول آیات بود سخنی درست است.

ب) گونۀ دوم تأثیر زمان و مکان در قرآن، نسخ بعضی آیات است. نسخ در حقیقت رفع حکم به سبب انقضای زمان و مدّت آن حکم است، حکمی که در موارد نسخ جعل می‌شود در واقع مقیّد به زمان خاصّی است که آن زمان پیش خداوند معلوم و پیش مردم مجهول است. «1» و پس از پایان آن رسماً اعلام می‌شود.

آیات قبله و نجوا از نمونه‌های بارز نسخ هستند.

ج) گونه‌ای دیگر از تأثیر زمان در مباحث قرآنی مواردی است که خاص، طبق مصالحی مدتی بعد از زمان عام بیان می‌شود، مثلًا می‌فرماید: «کُلُوا مِمّٰا فِی الْأَرْضِ حَلٰالًا طَیِّباً» «2» که یک حکم عام در مورد حلیّت مأکولات و موادّ غذایی است. سپس به تدریج موارد تخصیص را با گذشت زمانهای مختلف بیان می‌کند، زیرا مصلحت در بیان تدریجی احکام است؛ مثلًا بعد از مدّتی می‌فرماید: «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ … » «3» و یا مثلًا حکم تحریم شراب که به صورت تدریجی نازل شد تا با آماده ساختن مخاطبان تأثیر قطعی خود را بگذارد. آنچه گفته شد در مورد مطلق و مقیّد و مجمل و مبیّن نیز صادق است.

د) نوع چهارم تأثیر، بعد از اتمام نزول آیات

______________________________
(1). بدایة المعارف الالهیّة فی شرح عقائد الامامیّة، ص 200.
(2). بقره، آیۀ 168.
(3). مائده، آیۀ 3.