دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 245

قابل تصوّر است که مربوط به فهم آیات در طول زمان و در ارتباط با نیازها و خواسته‌های جدید می‌شود، چنانکه در روایتی که سابقاً از امام صادق علیه السلام ذکر شد، آمده است:

«إنّ اللّٰه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمانٍ و لا لناسٍ دون ناس فهو فی کلّ زمانٍ جدید و عند کل قومٍ غضّ إلی یوم القیامة»

؛ «1» یعنی مفاهیم قرآنی به گونه‌ای زمان شمول و مکان شمول، بیان شده است که قابل انطباق بر همۀ زمانها و مکانها و جواب گوی همه نیازها در بستر زمان و گسترۀ مکان است و مطابق روایت فضیل از امام باقر علیه السلام:

«یجری کما تجری الشّمس و القمر

؛ همانند جریان دائمی خورشید و ماه، قرآن جریان و سریان دارد». «2»

قابل توجّه است که آنچه در طول زمان اتّفاق می‌افتد یا فهم تازه‌ای است و یا تطبیق بر مصداق تازه‌ای. البتّه نباید فراموش کرد که منظور فهم تازه در چارچوبه قواعد باب الفاظ و ادبیات عرب است.

*** تأثیرات چهارگانه فوق در مقام استنباط احکام نقش دارند، هر چند بیشترین نقش را باید به تأثیر در فهم آیات داد که قبلًا هم در فهم متون مورد اشاره واقع شد.

این نکته نیز گفتنی است با توجّه به اینکه قرآن یکی از منابع و بلکه اصلی‌ترین منبع استنباط است تأثیر زمان و مکان در فهم آیات قرآنی خصوصاً در قسم چهارم، در بسیاری از موارد به معنای تأثیر زمان و مکان در استنباط نیز هست.

2. گونۀ تأثیر زمان و مکان در سیرۀ نظری و عملی معصومان علیهم السلام

اشاره

پیشوای معصوم، از خطا و نسیان در نظر و عمل منزّه است. در عین حال بین معصومان گاهی در نظر و عمل در طول زمان و نسبت به امکنۀ مختلف تفاوتهایی مشاهده می‌شود. این تفاوت ناشی از نیازهای زمان و مکان است و نه چیز دیگر:

الف) تأثیر در سیرۀ نظری و نحوۀ گفتار

این اختلاف ناشی از شرایط و شأن صدور روایات است که گاه در چهرۀ تعارض روایات، ظاهر می‌شود که فقها نخست آن را از طریق جمع دلالی؛ یعنی تخصیص و تقیید حل می‌کنند و در صورت عدم امکان جمع دلالی، به سراغ اخبار علاجیّه و مرجّحات سندی می‌روند و با استفاده از روش تعادل و تراجیح به علاج می‌پردازند. در نتیجه یا یکی از دو دسته روایات را به جهت برخورداری از بعضی مرجّحات ترجیح می‌دهند و یا در صورت تکافؤ و هم سنگ بودن به سراغ تخییر و یا تساقط و در نتیجه اصول عملی می‌روند، مهم آن است که این تأثیرات و تغییرات وجود دارد بدون آنکه ضربه‌ای به عصمت آن امام معصوم علیه السلام بزند، زیرا این اختلاف در تعبیر و گفتار از شرایط خاصّ زمانی و مکانی نشأت گرفته و در واقع مقتضای زمان و مکان هر امام با امام دیگر متفاوت است؛ مثلًا یکی از آن بزرگواران در شرایط

______________________________
(1). بحار الأنوار، ج 17، ص 213.
(2). همان مدرک، ج 23، ص 197.