دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 254

نکتۀ قابل توجّه در محل بحث این است که قضایای شرعیّه- چنانکه در علم اصول ثابت شده- به نحو قضایای حقیقیه‌ای صادر می‌شود که دایرۀ شمول آن فراتر از افراد موجود در زمان صدور حکم است و در واقع به قضایای شرطیّه بر می‌گردد. گرچه ممکن است خصوص موضوع در این گونه قضایا در طول زمان تغییر یابد و یا مصادیق جدیدی برای آن به وجود آید و به تبع تغییر موضوع، حکم نیز تغییر پیدا کند؛ لیکن شرطیّت و تلازمی که در این گونه قضایا وجود دارد (اگر چنین باشد چنان می‌شود) پیوسته ثابت است و اتّفاقاً روح و جوهرۀ این گونه قضایا به همان شرطیّت و تلازم بازمی‌گردد و روشن است که جابجایی یا تغییر موضوع و یا مصداق و حتی تغییر محمول قضیه به تبع موضوع، منافاتی با ثبات و دوام حکم «مشروط» که در این قضیه دیده می‌شود ندارد.

مثلًا حکم کلّی «بیع الدم حرام؛ خریدوفروش خون حرام است» بازگشت به اصل کلی

«انّ اللّٰه إذا حرّم شیئاً حرّم ثمنه

؛ هرگاه خداوند چیزی را حرام کند پول حاصل از فروش آن نیز حرام است» «1» می‌کند؛ حال اگر شرط عوض شد؛ یعنی یک شی‌ء مانند خون که سابقاً منافع آن منحصراً حرام بود؛ در زمان ما، منافع حلالی برای نجات جان انسانها پیدا کرد، طبیعی است که جزای این شرط که حرمت خریدوفروش است، عوض خواهد شد.

*** منابع و مآخذ

1. قرآن کریم.

2. نهج البلاغه، (با تحقیق دکتر صبحی صالح).

3. الاتقان فی علوم القرآن، جلال الدین سیوطی، دار ابن کثیر، بیروت، 1416 ه. ق.

4. اسلام و مقتضیّات زمان، علّامۀ شهید مرتضی مطهری، انتشارات صدرا، چاپ هشتم، 1373 ش.

5. اصول الفقه الاسلامی، دکتر وهبه زحیلی، دار الفکر، دمشق، 1406 ق.

6. الامام الشافعی فی مذهبیه القدیم و الجدید، دکتر احمد غراوی عبد السلام.

7. بحار الأنوار، علّامۀ مجلسی، مؤسّسة الوفاء، بیروت، چاپ دوم، 1403 ق.

8. بدایة المعارف الالهیّة فی شرح عقائد الامامیّة، محسن خرازی، جامعۀ مدرّسین قم، چاپ هفتم، 1420 ق.

9. تحریر المجله، کاشف الغطاء، المکتبة المرتضویّه، مکتبة النجاح تهران و مکتبة فیروزآبادی قم، 1359 ق.

10. تجزیه و تحلیل زندگانی امام شافعی، عبد اللّٰه احمدیان، نشر احسان.

11. تفسیر القرطبی، (الجامع لاحکام القرآن)، أبو عبد اللّٰه محمّد بن احمد قرطبی، دار احیاء التراث العربی، بیروت، 1405 ق.

12. التنقیح فی شرح العروة الوثقی، آیة اللّٰه خویی، المطبعة العلمیّه، قم، چاپ دوم، 1407 ق.

13. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، دار الکتب الاسلامیّه، چاپ چهارم، 1365 ش.