دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 261

الف) ادبیات عرب

اشاره

این علوم مجموعاً چهار قسم است:

1. علم به لغت عرب

علم به لغت عرب که موادّ الفاظ را تفسیر و معانی مفردات آنها را تبیین می‌کند، یکی از علوم مقدّماتی اجتهاد و استنباط است و دانستن آن برای استنباط و استخراج احکام شرعی فرعی از منابع آن ضروری است. «1» زیرا مهم‌ترین منابع استنباط احکام شرعی یعنی کتاب و سنّت، به زبان عربی است. پس فقیه ناچار باید به معانی لغات، آگاهی داشته باشد تا بتواند مراد و مقصود متکلّم را از عبارت کتاب و سنّت بفهمد و تفاوتی نیست که آگاهی و دانش وی به معانی لغت عرب از راه اجتهاد در لغت باشد یا از طریق مراجعه به اقوال دانشمندان و متخصّصان در فنّ. «2»

مثلًا قرآن می‌فرماید: «فَتَیَمَّمُوا صَعِیداً» «3» *؛ یعنی بر «صعید» تیمم کنید. حال تا معنای کلمه «صعید» برای فقیه مشخص نگردد که مثلًا مقصود از آن، مطلق وجه الارض است یا خصوص تراب و خاک، نمی‌تواند صریحاً فتوا بر جواز تیمم بر مطلق وجه الارض یا خصوص خاک را بدهد. یعنی در مرحله نخست باید مفهوم کلمۀ «صعید» یا از روی اجتهاد و یا با مراجعه به نظرات علمای لغت، دانسته شود تا بتوانند بر جواز تیمم بر یکی از آن دو فتوا بدهد.

همچنین در مورد «غنیمت» که در قرآن مجید «4» موضوع خمس واقع شده بحث می‌شود که آیا تنها به معنای غنایم جنگی است یا هر گونه درآمد و منفعتی را شامل می‌گردد و یا عنوان «جمره» در مناسک حج که آیا «محل اجتماع سنگریزه» هاست یا «ستونهای مخصوص».

2. علم صرف

علم صرف، علمی است که انسان با دانستن آن قدرت پیدا می‌کند چگونه یک کلمه را به شکلهای مختلف تغییر دهد تا از آن معانی مختلف حاصل گردد. مثلًا کلمۀ «علم» را طبق قواعد صرفی می‌توان به صورتهای گوناگون از قبیل «عَلِمَ» و «یَعْلَمُ» و «اعْلَمْ» و … تغییر داد تا از آن معانی مختلفی از قبیل:

«دانست»، «می‌داند» و «بدان» و … به دست آورد.

بنابراین، فایدۀ علم صرف شناساندن کلمات از نظر هیئت و صیغه است، یعنی با برخورداری از چنین علمی می‌توان تشخیص داد که این صیغه مثلًا نفی است یا جحد یا اسم فاعل، یا اسم زمان و مکان و اسم آلت … تا به مراد متکلّم دسترسی پیدا کنیم.

پس معلوم شد که علم صرف برای فهم الفاظ قرآن و سنّت و به دست آوردن ظهور و مراد متکلّم لازم است.

البتّه آن مقدار از این علم در اجتهاد مطلق به

______________________________
(1). به مصادری که در صفحات قبل ذکر شد، مراجعه شود.
(2). بنابراین که نظر لغوی در تفسیر و تبیین معانی الفاظ برای دیگران حجّت باشد، همان گونه که بحث آن در علم اصول آمده است.
(3). مائده، آیۀ 6.
(4). «وَ اعْلَمُوا أَنَّمٰا غَنِمْتُمْ مِنْ شَیْ‌ءٍ فَأَنَّ لِلّٰهِ خُمُسَهُ … » انفال، آیۀ 41.