دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 264

ب) علوم عقلی

اشاره

مقصود از علوم عقلی در اینجا، علم منطق، فلسفه و کلام است که در لزوم فراگیری هر یک به عنوان مقدّمۀ اجتهاد جداگانه بحث می‌شود:

1. علم منطق

علم منطق، عبارت است از مجموعه‌ای از قوانین که مراعات آن ذهن انسان را از خطای در اندیشه و تفکّر و استدلال بازمی‌دارد. «1»

چون استنباط و استخراج احکام شرعیّه از منابع و مآخذ آن نیاز به استدلال و اقامۀ برهان دارد، استدلال صحیح و آوردن برهان قاطع، به گونه‌ای که منزه از مغلطه و اسباب اشتباه باشد، جز از طریق آگاهی و دانستن قواعد منطقی و به کار گرفتن آن ممکن نمی‌گردد. قواعدی مانند: «انواع قیاس» و «اشکال اربعه» (شکلهای چهارگانه) آن، «موضوع»، «محمول»، «عکس»، «نقیض» و …

بنابراین، لزوم تحصیل این علم به عنوان مقدّمه جهت تحصیل اجتهاد، امری ضروری است و جمعی از دانشمندان اسلامی به این حقیقت اذعان دارند. «2»

ولی عدّه‌ای از علما در لزوم فراگیری آن به عنوان مقدّمۀ اجتهاد تردید کرده‌اند و معتقدند آن مقدار از علم منطق که در اجتهاد و استدلالات لازم است، به طور فطری در انسان وجود دارد، چون مهم‌ترین مسائل منطقی که در مقام استدلال و برهان نیاز است، همان شکلهای چهارگانه معروف قیاس است و اکثر استدلالها هم به شکل اوّل از شکلهای چهارگانه بازمی‌گردد و شکل اوّل هم از نظر رسیدن به نتیجه و اثبات مطلوب، بدیهی است، لذا نیازی به فراگیری علم منطق به عنوان یکی از پیش نیازهای اجتهاد در فقه و استنباط احکام شرعی فرعی، نیست.

ولی با اینکه بعضی از مسائل منطقی از قبیل «عکس مستوی» و «عکس نقیض» و امثال آن کمتر در استدلالها مورد نیاز است، امّا نمی‌توان انکار کرد که احاطه به قسمتهای دیگر، مانند «نسب أربعة» و «کلیّات خمس» و «شرایطی که در تناقض معتبر» است و امثال آن، موجب می‌شود که فقیه بهتر و آسان‌تر بتواند استدلال کند، هر چند به گونه‌ای نیست که اگر کسی اینها را نداند، نتواند به مقام رفیع اجتهاد دست یازد. «3»

از نظر ما حق آن است که در هر حال بیان مذکور، اصل توقف اجتهاد را بر دانستن علم منطق نفی نمی‌کند. نهایت این است که فرا گرفتن علم منطق از نظر بعضی لازم نیست، چون به طور طبیعی و فطری در نهاد انسان وجود دارد. اگر چه خود این هم قابل تأمّل است، چون گاهی ذهن و افکار بشر بر اثر ارتباط با عوامل خارجی، دچار اعوجاج در سلیقه و انحراف در طرز تفکّر و مبتلا به اشتباه و غلط

______________________________
(1). المنطق، ج 1، ص 11.
(2). مبادی الوصول الی علم الاصول، ص 243؛ المحصول فی علم اصول الفقه (فخر رازی)، ج 2، ص 435؛ المستصفی من علم الاصول، ج 2، ص 351؛ البحر المحیط فی اصول الفقه، ج 6، ص 201؛ الروضة البهیة فی شرح اللمعة الدمشقیّه، ج 3، ص 63؛ حاشیه کفایة الاصول (محقّق مشکینی)، ج 2، ص 430.
(3). أنوار الاصول، ج 3، ص 626.