دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 269

خداوند تبارک و تعالی، خطابی صادر شود و آن خطاب دارای ظاهری باشد، آیا می‌تواند بدون آوردن قرینه، خلاف ظاهر آن را اراده کند؟

پاسخ این سؤال منفی است، چون ارادۀ خلاف ظاهر کلام بدون قرینه، نزد عقلا کاری قبیح است و از آنجا که خداوند حکیم است و از حکیم کار قبیح سر نمی‌زند، پس خلاف ظاهر را بدون قرینه اراده نمی‌کند. در نتیجه ظاهر کلام و خطاب حکیم، برای مخاطبان حجّت می‌شود. بنابراین، حجیّت ظواهر کلام را که بحثی اصولی است از عقیده‌ای کلامی باید استخراج کرد.

یا به تعبیر دیگر: در علم اصول مطرح است که آیا تأخیر بیان از وقت حاجت جایز است یا نه؟

عده‌ای به این دلیل که این کار، عملی قبیح نزد عقلاست و شارع حکیم فعل قبیح مرتکب نمی‌شود، تأخیر بیان از وقت حاجت را جایز نمی‌دانند، بنابراین، هرچه ظاهر لفظ اقتضا دارد- از اطلاق یا عموم- حجّت است.

از این بیان معلوم می‌شود که چه بسا فتوای فقهی به عموم یا اطلاق، از طریق مسأله‌ای اعتقادی (خداوند حکیم است و کار قبیح را مرتکب نمی‌شود) استنباط می‌گردد.

از آنچه در اینجا گفتیم و مسائل دیگری که قبلًا اشاره شد، نتیجه می‌گیریم که نمی‌توان ضرورت فراگیری علم کلام را برای اجتهاد منکر شد. «1»

ج) علوم نقلی (یا عقلی و نقلی)

اشاره

علومی که از طریق وحی و کلمات معصومین علیهم السلام به ما رسیده است و یا پیرامون آنها بحث می‌کند علوم نقلی نامیده می‌شود که موارد زیر را تشکیل می‌دهد:

تفسیر، حدیث، درایه، رجال، اصول الفقه «2»، فقه و علم به قواعد فقهیّه.

1. علم تفسیر

شکی نیست که یکی از مهم‌ترین منابع در استنباط و اجتهاد، قرآن، کتاب خداست؛ اکثریّت قاطع علمای اسلام قرآن را یکی از منابع اجتهاد و استنباط دانسته و آن را حجّت می‌دانند و بر اساس همین تفکّر است که شناخت و دانستن تفسیر برای استنباط و اجتهاد، امری ضروری و لازم به نظر می‌رسد.

البتّه بخشی از مباحث قرآنی، از قبیل حجّیت ظواهر کتاب و جواز تخصیص کتاب بوسیلۀ سنّت و … از مباحث علم اصول است و در آنجا بررسی می‌شود و ارتباطی به علم تفسیر ندارد، امّا دستۀ دیگر از مباحث قرآنی از قبیل شناخت محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، شناخت مفردات و معانی

______________________________
(1). قوانین الاصول، ج 2، ص 392؛ الفوائد الحائریه، ص 436.
(2). علم اصول فقه، مشتمل بر مباحث مختلفی است که بعضی از آنها مستند به نقل است، مانند: اثبات حجّیت استصحاب از طریق اخبار و اثبات حجّیت خبر واحد از طریق سنّت و اثبات حجّیت برائت شرعی و احتیاط شرعی و مانند آن و بعضی از آنها مستند به دلیل‌های عقلی است، مانند: مباحث «اجتماع امر و نهی در شی‌ء واحد»، «اجزاء» و …