دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 274

نباشد، از نظرات متخصّصان و خبره‌های علم رجال پیروی می‌کند.

5. علم اصول فقه

اشاره

علم اصول، عبارت از مجموعۀ قواعدی است که نتیجۀ آن در طریق استنباط احکام شرعی قرار می‌گیرد و در جای دیگر از آن بحث نشده است.

ادلّۀ توقّف اجتهاد بر علم اصول

علم اصول یکی از مهم‌ترین و اساسی‌ترین مقدمات برای اجتهاد است به گونه‌ای که اگر کسی از این علم بهره نداشته باشد برای او امکان اجتهاد نیست. همانند فرمولهای ریاضی که اگر کسی آگاهی از آن نداشته باشد نمی‌تواند مسائل و مشکلات بسیاری از علوم، مانند فیزیک، شیمی، هیئت، نجوم و مانند آن را حلّ کند. همچنین در باب اجتهاد اگر کسی از قواعد و فرمولهای علم اصول آگاهی نداشته باشد، نمی‌تواند مجتهد بشود و باید این علم را از روی اجتهاد و نظر بداند، نه از روی تقلید؛ یعنی در مسائل اصولی باید خودش صاحب نظر باشد.

به هر حال، دلیل توقّف اجتهاد بر علم اصول را می‌توان در تعریف و موضوع علم اصول یافت، زیرا موضوع علم اصول، ادلّۀ اربعه (کتاب، سنّت، اجماع و عقل) و یا به طور کلّی‌تر «الحجة فی الفقه» است، یعنی هر دلیل کلّی که در فقه بر آن تکیه می‌شود.

بنابراین، بدون علم اصول حجیّت ظواهر کتاب اللّٰه و سنّت و حجیّت خبر واحد و اجماع و دلیل عقل مشخص نمی‌شود و شرایط هر یک از این ادلّه را باید در علم اصول جستجو کرد. مثلًا یکی از ادلّۀ احکام شرعیّه، عقل است باید دید مقصود از آن عقل نظری است یا بدیهی، مستقل از کتاب و سنّت است یا غیر مستقل؛ و یا اینکه یکی از ادلّه، اجماع است. باید روشن شود آیا اجماع به معنای اتّفاق همۀ علمای اعصار است یا علمای عصر واحد، اجماع دخولی است یا کشفی و حدسی.

همچنین در مورد حجیّت خبر ثقه، گاه روایات ثقات با هم متعارضند و هنگام تعارض چه اموری می‌تواند سبب ترجیح شود و اگر کار ترجیح به جایی نرسید آیا حکم، تخییر میان دو خبر متعارض است یا هر دو سقوط می‌کند، همۀ این مباحث را علم اصول متکفل است.

اضافه بر اینها مصادیقی از ظواهر الفاظ است که در جایی دیگر (صرف و نحو و لغت) تبیین نشده، مانند ظهور صیغۀ امر در وجوب یا فوریت و ظهور صیغۀ نهی در حرمت و دوام، و نیز ظهور عام تخصیص خورده در باقی مانده و امثال اینها که امروز در علم اصول، حق آن به طور کامل ادا شده است.

از اینها که بگذریم، در صورتی که فقیه به هیچ یک از ادلّۀ چهارگانه دسترسی پیدا نکند و در شک باقی بماند که آیا فلان عمل حرام است یا حلال، واجب است یا مستحب، تکلیف او برائت است یا احتیاط، استصحاب است یا تخییر. همۀ این مسائل در علم اصول تبیین شده و هر فقیهی بدون آگاهی کامل از آنها دچار مشکل خواهد شد.

در یک کلمه می‌توان گفت: نیاز فقیه به «علم