دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 275

اصول» در استنباط احکام شرع، از تمام علوم پیش نیاز بیشتر است، زیرا در هر گام با اصل یا قاعده‌ای روبه‌رو است که فقط در علم اصول تبیین شده است.

بنابراین، نیاز به علم اصول برای رسیدن به اجتهاد امری ضروری و لازم است و تقریباً همه دانشمندان اسلامی، جز گروهی اندک، معترفند که علم اصول یکی از پیش نیازهای اساسی برای اجتهاد است، «1» تا جایی که حتّی فخر رازی گفته است:

«إنّ أهمّ العلوم للمجتهد، علم اصول الفقه؛ مهم‌ترین علوم مورد نیاز مجتهد، علم اصول فقه است». «2»

مرحوم آیة اللّٰه خویی می‌گوید:

«و أمّا علم الأُصول فتوقّف الاستنباط علیه أوضح من أن یخفی؛ متوقّف بودن استنباط بر علم اصول بسیار واضح و روشن است». «3»

مخالفت اخباری‌ها با علم اصول:

با اینکه نیاز فقیه به علم اصول از بدیهیّات است، ولی گروه اندکی به نام «اخباری‌ها» به علّت وجود بعضی از شبهات، در این امر تردید کرده‌اند.

آنها معتقدند که علم اصول در زمان پیامبر صلی الله علیه و آله و زمان ائمّه علیهم السلام مدوّن نبوده، بلکه پس از عصر آنها تدوین شده و ما قطع داریم محدّثانی که حاملان اخبار پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام هستند به اخبار عمل می‌کردند، نه علم اصول؛ و پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله و ائمه اهل بیت علیهم السلام آنها را تأیید می‌کردند.

این داستان تا قرن چهارم هجری، ادامه داشت و در این زمان بود که علم اصول به صورت مستقل تدوین شد و در واقع علم اصول بدعتی است که حادث شده و نباید به بدعت تمسّک کرد! «4»

پاسخ:

أوّلًا: آنچه آنها مطرح کرده‌اند در واقع مجرّد ادّعاست و اگر اخباری‌ها از وجود علم اصول در میان اصحاب حدیث آگاهی کافی ندارند، دلیل بر فقدان آن علم در میان آنها نیست. افزون بر این، مدوّن نبودن یک علم در عصر و زمانی، دلیل بر نبودن آن علم هم نیست. مثلًا می‌دانیم که امیر مؤمنان علی علیه السلام به أبو الأسود دؤلی دستور تدوین علم نحو را داد. آیا معنای این دستور این است که تا آن زمان رعایت قواعد نحو در میان عرب رایج نبوده است؟

به بیان دیگر با تتبّع در اخبار نبیّ اکرم صلی الله علیه و آله و اهل بیت علیهم السلام، روشن می‌شود که قواعد این علم به صورت پراکنده و ساده در میان اصحاب و یاران رسول گرامی اسلام صلی الله علیه و آله و اهل بیت عصمت علیهم السلام به کار گرفته می‌شد. مانند احکام متعارضین، استصحاب، عام و خاص، مطلق و مقید، ناسخ و منسوخ، محکم و متشابه و جواز نقل حدیث به معنا و مسألۀ افتا و

______________________________
(1). مبادئ الوصول الی علم الاصول، ص 242؛ نهایة الافکار، ج 4، ص 227؛ فوائد الحائریه، ص 336؛ منتهی الاصول، ج 2، ص 793؛ ارشاد الفحول، ص 420؛ المستصفی، ج 2، ص 351؛ الاجتهاد فی الشریعة الاسلامیّه، ص 29.
(2). المحصول (فخر رازی)، ج 2، ص 435.
(3). مصباح الاصول، ج 3، ص 444.
(4). فوائد المدنیّه (مولی محمّد امین استرآبادی)، ص 30- 29.