دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 288

سرچشمۀ اختلاف فتاوی

پیشگفتار:

الف) حکم الهی یکی بیش نیست

می‌دانیم شریعت واقعی اسلام و احکام و تکالیف و قوانین حیات‌بخشی که خداوند بر رسول گرامی اسلام، حضرت محمّد صلی الله علیه و آله نازل فرموده، یکی بیش نیست. و اگر اختلافی در احکام فقهی و فتاوای فقیهان مشاهده می‌شود ناشی از اختلاف برداشت آنان از منابع فقهی شریعت است.

ب) فراوانی مشترکات فقهی

این نکته قابل توجّه است که سخن از عوامل اختلاف آرای فقهی و گسترۀ آن با همۀ تنوعی که دارد فقط در «محدودۀ اندکی» از «فقه و شریعت کامل اسلام» است، و فقهای مذاهب اسلامی در اکثر مسائل فقهی اتّفاق نظر دارند، کلّیّات تمام ابواب فقهی مانند: نماز، روزه، خمس، زکات، حج، جهاد، انواع معاملات و قراردادهای اجتماعی و خانوادگی و نیز بسیاری از عناصر و احکام و شرایط اصلی هر کدام مانند: ارکان نماز، تکبیر، نیّت، قرائت، رکوع، سجود، تشهد، سلام و شرایطی مانند طهارت و قبله و مانند آنها و نیز تمام احکامی که صریح آیات قرآن یا احادیث متواتر نبیّ گرامی اسلام صلی الله علیه و آله به بیان آنها پرداخته است و سایر ضروریات فقه اسلامی همه از مشترکات فقه اسلام است که تمامی فقیهان همه مذاهب اسلامی بر آنها اتّفاق نظر دارند.

البتّه برخی از مسائل فرعی این ابواب که فاقد دلیل قطعی و متفق علیه باشد، در «حوزۀ اجتهاد و استنباط فقیهان اسلام» قرار گرفته و هر مجتهدی با سعی و تلاش به جستجوی دلایل مناسب جهت کشف حکم شرعی می‌پردازد و قوی‌ترین دلیل را برگزیده و بر طبق آن فتوا می‌دهد و اختلاف فتوا تنها در این حوزه است.

ج) مسائل اختلافی دو نوع است: برخی از آنها اختلاف بین مذاهب است که مذاهب گوناگون اسلامی بر اثر اختلاف در مبانی مذهبی و فقهی به اختلاف نظر فقهی می‌رسند، و برخی از مسائل