دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 304

پذیرش آن به دست نیامده است، اما فتاوایی داده‌اند که جز با پذیرش سدّ ذرایع سند دیگری بر توجیه آن نیست. «1»

فقهای امامیّه معتقدند که مقدّمات واجب و حرام گرچه از نظر عقل دارای حکم لزوم انجام یا ترک می‌باشند، اما مطمئناً دارای حکم شرعی نفسی مستقل از ذی المقدّمه نیستند که مثلًا مکلّف در برابر ترک مقدّمۀ واجب یا انجام مقدّمۀ حرام دو بار استحقاق عقاب به خاطر تخلّف نسبت به «مقدّمه» و «ذی المقدّمه» داشته باشد. آری دربارۀ وجوب شرعی قطع نظر از استحقاق کیفر مستقل آنها، می‌شود سخن گفت، لذا برخی مانند آخوند خراسانی مؤلّف «کفایة الاصول» معتقد به وجوب غیری مقدّمه واجب شده و برخی مانند صاحب معالم فقط در صورتی مقدّمه را واجب دانسته که مکلّف ارادۀ انجام خود واجب ذی المقدّمه را داشته باشد، و برخی مانند شیخ مرتضی انصاری در صورتی مقدّمۀ واجب را واجب دانسته که مکلّف آن را به قصد رسیدن به ذی المقدّمه واجب انجام دهد، و برخی مانند صاحب فصول و آیة اللّٰه مکارم، فقط مقدّمۀ موصله را که منجر به انجام واجب شده واجب می‌دانند. «2»

چنانکه برخی فقهای امامیّه در مقدّمۀ حرام تمام مقدّمات موصله به حرام را و نیز مقدّمات غیر موصله‌ای که به قصد رسیدن به حرام انجام گرفته حرام دانسته و فقط کارهای مباحی را که می‌تواند مقدّمۀ حرام شود، اما به آن قصد انجام نداده، حرام نمی‌دانند. «3»

قرآن کریم هم سبّ و ناسزاگویی به بت‌ها و خدایان مشرکان را به آن دلیل تحریم کرده که مقدّمۀ موصله و انگیزه اقدام مشرکان برای ناسزاگویی به خدا می‌شوند: «وَ لٰا تَسُبُّوا الَّذِینَ یَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللّٰهِ فَیَسُبُّوا اللّٰهَ عَدْواً بِغَیْرِ عِلْمٍ … ». «4»

البتّه با ملاحظه مثال‌های فقهای دو مذهب در این باب می‌توان فرقی را بین اصطلاح «فتح و سد ذرائع» در بین اهل سنّت و «مقدّمۀ واجب و حرام» در بین شیعه مشاهده کرد، زیرا غالباً مقصود اهل سنّت صدور حکم نسبت به مقدّمات خارجی و زمینه‌سازی اجتماعی و ذهنی برای تحقّق یک واجب و حرام است. مانند مثال ازدواج با ذمّیّه و عمل قاضی به علم خود. اما غالباً مقصود فقهای شیعه مقدّمات داخلی کار واجب و حرام است، مانند وضو برای نماز و انجام مقدّمات سفر حج برای حجّ واجب و تهیه سلاح برای قتل افراد بی‌گناه که آن هم گناه است.

*** اختلافات فقهی ناشی از ردّ و قبول سدّ ذرایع:

1. برخی فقهای حنبلی ورود زنان به قبرستان را تحریم کرده‌اند، چون رفتن آنها به این اماکن جهت

______________________________
(1). اثر الادلّة المختلف فیها فی الفقه الاسلامی، ص 573 و 583.
(2). أنوار الأصول، ج 1، ص 426.
(3). همان مدرک، ص 450.
(4). انعام، آیۀ 108؛ تفسیر کبیر، ج 5، ص 110.