دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 323

گونه متفاوت نقل شده و موجب اختلاف فتاوا گشته است:

اوّل:

کان رسول اللّٰه صلی الله علیه و آله إذا ارتحل قبل أن تزیغ الشمس أخَّر الظهر إلیٰ وقت العصر ثمّ نزل فجمع بینهما، فإن زاغت الشمس قبل أن یرتحل صلّی الظّهر ثمّ رکب. «1»

دوم:

إنّ النبی صلی الله علیه و آله کان إذا ارتحل قبل أن تزیغ الشمس أخَّر الظهر إلیٰ وقت العصر ثمّ نزل فجمع بینهما، فإن زاغت الشمس قبل أن یرتحل صلّی الظهر و العصر ثمّ رکب. «2»

بر اثر همین تفاوت متن حدیث نبوی صلی الله علیه و آله شافعی‌ها و مالکی‌ها و اهل مدینه به استناد حدیث دوم قائل به جواز جمع تقدیم و جمع تأخیر در سفر شده‌اند، و حنابله ضمن فتوا به جواز جمع، عدم جمع را افضل دانسته‌اند و اوزاعی و امام مالک به استناد حدیث اوّل قائل به جواز جمع تأخیر و عدم جواز جمع تقدیم شده‌اند. و حنفی‌ها برای مسافر هیچ کدام را جایز نمی‌دانند. «3»

فقهای امامیّه قائل به جواز جمع تقدیم و جمع تأخیر برای مسافر و غیر مسافر شده‌اند. آنان علاوه بر احادیث متعدّدی از ائمّۀ اهل بیت علیهم السلام که تصریح به جواز آن نموده‌اند «4»، به احادیث نبوی موجود در جوامع اهل سنّت نیز استدلال می‌کنند. «5»

*** عامل هفتم: اختلاف در دلالت آیات و روایات و فهم و تفسیر آنها

اشاره

یکی از عوامل اختلاف فتاوای مجتهدان تفاوت فهم و تفسیر آنان نسبت به یک متن قرآنی یا حدیثی است، البتّه این تردید و اختلاف بی‌جهت نیست بلکه غالباً منشئی در خود آن متن دارد، مجموعۀ این گونه اختلاف برداشت‌ها را وقتی بررسی کنیم چند منشأ برای آنها در متون آیات و روایات مشاهده می‌کنیم.

منشأ اختلاف در فهم و دلالت متون:

1. اشتراک لفظی

اشاره

یک کلمه، مانند:

الف) اشتراک لفظی یک اسم

««وَ الْمُطَلَّقٰاتُ یَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلٰاثَةَ قُرُوءٍ … » «6»؛ زنان طلاق داده شده (جهت نگهداری عدّه) سه «قرء» صبر کنند».

______________________________
(1). مجمع الزوائد (هیثمی)، ج 2، ص 159؛ صحیح بخاری، کتاب تقصیر الصلوة، باب 16، حدیث 1112؛ فتح الباری، ج 2، ص 741.
(2). عون المعبود (عظیم‌آبادی)، ج 4، ص 61.
(3). الفقه علی المذاهب الاربعة، ج 1، ص 483؛ الاجتهاد فی علم الحدیث، ص 474.
(4). وسائل الشیعة، ج 3، ص 160، ابواب المواقیت، باب 32، احادیث باب.
(5). صحیح مسلم، کتاب صلاة المسافرین، باب الجمع بین الصلاتین فی الحضر.
(6). بقره، آیۀ 228.