دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 328

السَّبِیلِ کَیْ لٰا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیٰاءِ مِنْکُمْ … »؛ و آنچه را خدا از آنان [یهود] به رسولش بازگردانده (و بخشیده) چیزی است که شما برای به دست آوردن آن (زحمتی نکشیدید) نه اسبی تاختید و نه شتری، ولی خداوند رسولان خود را بر هرکس بخواهد مسلّط می‌سازد، و خدا بر هر چیز تواناست. آنچه را خداوند از اهل این آبادی‌ها به رسولش بازگرداند از آن خدا و رسول و خویشاوندان او، و یتیمان و مستمندان و درراه‌ماندگان است تا (این اموال عظیم) در میان ثروتمندان شما به دست نگردد».

«فَی‌ء» طبق این آیۀ شریفه در اختیار شخص پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله قرار می‌گیرد تا هر گونه که صلاح بداند در مصالح نشر اسلام و کمک به مسلمین هزینه نماید. بر خلاف «غنیمت» که بین مجاهدان تقسیم می‌گردد.

اجمال مفهوم کلمۀ «فی‌ء» و مصادیق آن و تردید و اختلاف در این موضوع موجب اختلاف فتاوای فقیهان در حکم مصادیق فی‌ء گشته است.

در تعریف کلمۀ «فی‌ء» و معنای آن چهار احتمال داده شده است:

الف) جمعی از فقهای امامیّه با توجّه به قید «فما اوجفتم علیه … » فی‌ء را شامل هر گونه اموال منقول و غیر منقول و اراضی کفّار دانسته که بدون جنگ در اختیار مسلمانان قرار گیرد.

ب) گروهی دیگر از فقهای امامیّه با توجّه به شأن نزول آیۀ که دربارۀ زمین‌های بازگشتی قبیله «بنی النضیر» بوده است «فی‌ء» را مخصوص اراضی و اموال غیر منقولی دانسته‌اند که بدون جنگ در اختیار مسلمین قرار گیرد. و بعضی از فقها احتمالات دیگری دربارۀ مفهوم این واژه داده و بر اساس آن حکم فقهی صادر کرده‌اند.

*** 3. تردید در بین معنای لغوی و شرعی

اشاره

سومین منشأ از ریشه‌ها و اسباب اختلاف در فهم معنای متون آیات و روایات، تردید و اختلاف در اراده معنای لغوی یا شرعی از یک کلمه است. مانند:

1. تردید در کلمۀ «نکاح» بین ازدواج شرعی و اعمّ از شرعی

قرآن کریم در سورۀ نساء، آیۀ 22 فرموده است:

««وَ لٰا تَنْکِحُوا مٰا نَکَحَ آبٰاؤُکُمْ مِنَ النِّسٰاءِ إِلّٰا مٰا قَدْ سَلَفَ إِنَّهُ کٰانَ فٰاحِشَةً وَ مَقْتاً وَ سٰاءَ سَبِیلًا»؛ با زنانی که پدرانتان با آنها نکاح کرده‌اند، زناشویی نکنید، مگر آن که پیش از این چنین کرده باشید. زیرا این کار عملی زشت و مورد خشم خداست و شیوه‌ای ناپسند است».

در این آیۀ شریفه از نکاح پسران با زن پدر نهی فرموده است. امّا این حکم شامل زنی هم که پدر از راه نامشروع با وی نزدیکی کرده می‌شود یا تنها شامل نکاح مشروع است؟

شافعی و مالک (در موطأ) بر آنند که شامل صورت زنا هم می‌شود. ابو حنیفه و احمد گفته‌اند:

شامل صورت زنا نیست، و لذا مفاد آیه را آن دانسته