دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 346

زمینه بپردازیم و هم آگاهی بر آنها اثر بسیار مثبتی در منطقی جلوه دادن احکام دینی و ایجاد انگیزه برای امتثال دارد ولی شگفت‌آور این که جمعی از دانشمندان (اشاعره) تمام این مراحل سه‌گانه را انکار کرده‌اند که در این بحث، شرح آن همراه با پاسخ‌های لازم را مطالعه خواهید فرمود.

توضیح اینکه:

یکی از مهم‌ترین بحث‌هایی که هم در علم کلام و هم در اصول فقه مطرح شده است، مسألۀ «فلسفۀ احکام» است. به این معنا که آیا افعال الهی در جهان تکوین، و همچنین احکام و قوانین و مقرّرات آسمانی در جهان تشریع، دارای هدف و غرضی است، یا نه؟

این بحث اختصاص به عصر و زمان ما ندارد بلکه از روز اوّل که بشر چشم به این دنیا گشود، حسّ کنجکاوی او را وادار کرده است که هدف آفرینش خود را بفهمد و به سؤالات ذیل پاسخ دهد:

الف) از کجا آمده‌ام؟

ب) برای چه آمده‌ام؟

ج) به کجا می‌روم؟ «1»

کسانی که معتقد به ماورای طبیعت نمی‌باشند، و جهان خلقت را پوچ و بی‌هدف می‌پندارند، در برابر سؤالات فوق پاسخ قانع کننده‌ای ندارند. ولی در مکتب إلهیون پاسخ آنها روشن است.

هم چنین در مسائل مربوط به احکام و دستورات الهی، هرکس از خود سؤال می‌کند: ما چرا باید نماز بخوانیم؟ به زیارت خانه خدا برویم؟ چرا رباخواری در اسلام حرام است؟ تحریم خوردن گوشت خوک چه حکمت و فلسفه‌ای دارد؟ تحریم ظروف طلا و نقره برای چیست؟ و ده‌ها سؤال از این قبیل.

برای روشن شدن «این مسأله» بحث را در یک مقدّمه و چهار فصل و یک خاتمه دنبال می‌کنیم. امّا مقدّمه مشتمل بر چند امر است:

[مقدمه]

اوّل: تعریف فلسفۀ احکام

آنچه در این باره به نظر می‌رسد این است که مراد از «فلسفۀ احکام» همان حکمت‌ها و مصالح و مفاسدی است که احکام الهی بر محور آن دور می‌زند.

به عبارتی، مراد ما از علّت و فلسفه در اینجا همان حکمت‌هاست و به تعبیر دیگر مصالح و مفاسدی است که در دستورات شارع مقدّس اسلام به عنوان «جلب المنفعة و دفع المضرّة» معرفی شده است. نه اینکه مراد از فلسفه و علّت و سبب، آن عناوین و علل و اسباب حقیقی باشد که در علوم طبیعی و فلسفی مطرح شده است. لذا در کتب اصولی پیروان اهل بیت علیهم السلام تصریح شده است که مصالح و مفاسد به منزلۀ علل احکام است «2» و بعضی از دانشمندان معاصر اهل سنّت واژه‌های «علّت»، «سبب»، «مناط»، «دلیل»، «باعث» و … را مترادف و

______________________________
(1). قال علیّ علیه السلام: «رحم اللّٰه امرأً علم من أین و فی أین و إلی أین» (الوافی، ج 1، ص 116).
(2). ر. ک: انوار الاصول، ج 2، ص 495.
________________________________________

شیرازی، ناصر مکارم، در یک جلد، انتشارات مدرسه امام علی بن ابی طالب علیه السلام، قم - ایران، اول، 1427 ه ق دائرة المعارف فقه مقارن؛ ص: 389