دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 35

قلمرو فقه باید قلمرو شریعت مشخص شود که در چه حوزه‌هایی وارد شده و در چه حوزه‌هایی ورودی نداشته است؟ و برای تعیین قلمرو شریعت:

اوّلًا باید نگاهی دوباره و دقیق به شریعت انداخت و مقصود از آن را بیان کرد.

ثانیاً باید دید که هدف دین چیست؟

ثالثاً باید روشن ساخت که انسان در چه حوزه‌هایی از زندگی خود به هدایت دینی نیاز دارد؟

الف) مقصود از شریعت

در ارتباط با سؤال اوّل می‌توان گفت: «شریعت» همان قانون‌های عملی است که دین وضع کرده و در واقع نظام نامه‌ای است که اعمال و رفتار انسان‌ها را در جهتی که دین می‌خواهد هدایت می‌کند و طبعاً از دو خصیصۀ اساسی برخوردار است:

نخست اینکه ملموس‌ترین و عینی‌ترین بخش دین را تشکیل می‌دهد زیرا عقاید دینی که با تمام اهمیّتی که دارد با روح و فکر انسان پیوند دارد. به بیان دیگر: گرچه به یقین التزام به شریعت و قوانین دینی، ناشی از اعتقادات مذهبی است ولی اعتقادات جنبۀ درونی دارد و عمل به دستورات مذهبی جنبۀ بیرونی یعنی مستقیماً با حوزۀ عمل و رفتار انسان‌ها و با زندگی روزمرۀ آنها سر وکار دارد و تنظیم امور معیشت و حلّ دشواری‌های حقوقی جامعه را به عهده گرفته است.

دیگر اینکه گسترده‌ترین بخش دین است زیرا از یک اصل از اصول اعتقادی ممکن است هزاران عمل برخیزد و انسان در برابر آن اصل واحد به هزاران عمل و رفتار ملزم و مکلّف شود.

ب) هدف دین

در ارتباط با سؤال دوم (هدف دین چیست؟) باید گفت: شکی نیست که هدف اساسی دین به اعتقاد ما قبل از هر چیز، مؤمن ساختن انسان‌ها به دو اصل مبدأ و معاد است، ایمانی که به زندگی، جهتی مشخص می‌دهد و شکل و شیوۀ خاصی از زندگی و بایدها و نبایدها و احکام و قوانین را طلب می‌کند و این قوانین سبب می‌شود تا انسان از گذرگاه حیات به سلامت بگذرد و از لغزشگاه‌های خطرناک آن نجات یابد لغزشگاه‌هایی که گاه از وسوسه‌های درونی انسان نشأت می‌گیرد، و گاه روابط و مناسبات ظالمانۀ اجتماعی که آن نیز ریشه در کشش‌های منفی نفسانی انسان دارد آن را به وجود می‌آورد.

هدف، نجات انسان از همۀ این لغزشگاه‌ها و رساندن او به ساحل امن و امان است و چنین چیزی با وضع یک سری از قوانین و بایدها و نبایدها تحقّق می‌پذیرد که بر اساس باورهای دینی عرضه می‌شود.

در ارتباط با سؤال سوم و اینکه انسان در چه حوزه‌هایی نیاز به هدایت دینی و در نتیجه نیاز به وضع قانون و بایدها و نبایدها دارد مقدّمتاً باید گفت:

انسان در مسیر زندگی خود نیازهای گوناگونی دارد و چون پاسخ گویی به آن نیازها، رفتارهای متفاوتی را می‌تواند داشته باشد، شریعت دینی و در نتیجه فقه به اعتقاد ما رفتار احسن و انفع را تعیین می‌کند و می‌گوید: کدامین رفتار می‌تواند نیازها را به صورت صحیحی برطرف سازد؟

ج) حوزه‌های نیازمندی به دین

اشاره

اما اینکه نیازها کدام است و در چه حوزه‌هایی است؟ در توضیح آن باید گفت انسان از سه نوع نیاز برخوردار است: