دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 352

««أَ فَحَسِبْتُمْ أَنَّمٰا خَلَقْنٰاکُمْ عَبَثاً»؛ آیا گمان کردید شما را بیهوده آفریده‌ایم». «1»

««رَبَّنٰا مٰا خَلَقْتَ هٰذٰا بٰاطِلًا»؛ پروردگارا! اینها را باطل نیافریده‌ای». «2»

ششم: فایدۀ بحث از فلسفۀ احکام

با توجّه به آنچه در امر پنجم گذشت معتقدیم هیچ یک از کارهای خداوند حکیم در عالم تکوین و عالم تشریع بی‌حساب نیست و قطعاً احکام و قوانین او بر محور مصالح و مفاسد دور می‌زند. بنابراین چه لزومی دارد که ما به سراغ فلسفه احکام برویم؟ آیا همین مقدار آگاهی اجمالی- که هیچ حکمی بی‌حکمت حکمت نیست- برای ما کافی نمی‌باشد؟

پاسخ آن روشن است، زیرا علم تفصیلی نسبت به فلسفۀ احکام فوائدی دارد که در علم اجمالی حاصل نمی‌شود. چرا که وقتی انسان به مصالح یک تکلیف واجب پی ببرد یا از مفسدۀ یک تکلیف حرام آگاه شود، به یقین انگیزۀ قوی تری برای انجام آن تکلیف و ترک این حرام پیدا می‌کند.

همان‌طور که اگر مریض به خواصّ داروهایی که برای او تجویز شده است به طور تفصیل مطّلع شود و از زیان‌های اشیای ممنوع شده آگاه باشد، انگیزه قوی تری برای درمان خود و عمل کردن به داروهای تجویز شده از جانب طبیب پیدا می‌کند و به یقین یکی از علل طرح این بحث در کلمات معصومین علیهم السلام همین امر بوده است.

*** فصل اوّل: اقوال در مسأله

الف) فلسفۀ احکام در نگاه فقهای اهل بیت علیهم السلام

در میان دانشمندان و فقها و متکلّمین مکتب اهل بیت علیهم السلام این مسأله اجماعی است که تمام افعال خدا معلّل به اهداف و اغراض است.

«علّامۀ مجلسی» (م 1111) در شرح حدیث صحیحی که از امام صادق علیه السلام نقل شده است، سخن قابل توجهی دارد. حدیث از جمیل بن درّاج است که می‌گوید از امام صادق علیه السلام دربارۀ علّت وجوب و حرمت بعضی از کارهای حلال و حرام سؤال کردم.

امام فرمود:

«إنَّه لمْ یُجعل شی‌ءٌ إلّا لشی‌ءٍ

؛ هیچ چیزی (حکمی) بدون علّت وضع نشده است».

«علّامۀ مجلسی» می‌نویسد: «ای لم یشرّع اللّٰه تعالی حکماً من الاحکام الّا لحکمة من الحِکم، و لم یحلّل الحلال الّا لحسنه، و لم یحرّم الحرام الّا لقبحه؛ خداوند هیچ حکمی را بدون حکمت و فلسفه تشریع نکرده است، امور حلال را به خاطر حسن (و مصلحت آن) حلال کرده و حرام را به جهت قبح آن تحریم کرده است».

سپس حدیث را به محدودۀ تکوین نیز تعمیم می‌دهد و می‌گوید:

«و یمکن ان یعمّ بحیث یشمل الخلق و التقدیر

______________________________
(1). مؤمنون، آیۀ 115.
(2). آل عمران، آیۀ 191.