دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 356

مصالح بندگان خویش است و با این مقایسه به سراغ تعلیل احکام الهی رفته‌اند، و این مقایسه را که یک قضیۀ فاسد و باطل است دلیل عمده برای مذهب خود قرار داده‌اند. و فتاوای خود را با آن توجیه کرده‌اند که تمام کفر در روی زمین ریشه در این قضیه دارد!» «1»

جالب اینکه «ابن حزم» به این مقدار تندروی قناعت نکرده بلکه در جای دیگر از کتاب خود، قول به عدم تعلیل را به تمام صحابه و تابعین و حتّی تابعین تابعین نسبت می‌دهد و قول به تعلیل احکام خدا را افترا و ادعای بدون دلیل و کذب معرفی کرده، آن را به قائلین به حجیّت قیاس نسبت داده است. «2»

2. یکی از شارحان کتاب «تجرید الاعتقاد» «خواجه نصیر الدین طوسی» به نام «شیخ علی» معروف به «قوشچی» (م 879) که از علمای معروف اهل سنّت است، دربارۀ اعتقادات اشاعره چنین می‌گوید:

«اختلاف است در این که آیا افعال اللّٰه معلل به اهداف و اغراض است یا نه؟ «اشاعره» معتقدند که تعلیل افعال خداوند به اغراض و علل غائی جایز نیست و الّا لازم می‌آید که خدا در ذاتش نقصی داشته باشد و به وسیلۀ آن غرض، می‌خواهد خود را به کمال برساند». «3» (غافل از این که همه کسانی که افعال خدا را معلل به اغراض می‌دانند می‌گویند این مصالح به انسان‌ها بازمی‌گردد).

ادلّۀ منکران تعلیل:

الف) دلیل نقلی

مهم‌ترین دلیل نقلی منکران «تعلیل» که مخصوصاً ابن حزم (م 456) بر آن تأکید کرده است، آیۀ 23 سورۀ انبیاء می‌باشد: «لٰا یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ وَ هُمْ یُسْئَلُونَ»؛ هیچ کس نمی‌تواند بر کار او (خداوند) خرده بگیرد، ولی در کارهای آنها جای سؤال و ایراد هست».

ابن حزم با استناد به آیۀ فوق می‌گوید:

«خداوند در مقام توصیف خود بیان کرده است که هیچ کس نمی‌تواند از کارهای او سؤال کند و با این جمله روشن کرده است میان ما و او فرقی هست و «چون» و «چرا» در کارهای او راه ندارد».

بنابراین مسألۀ اسباب و تعلیل در افعال خدا باطل است مگر آنجا که خداوند خودش تصریح کند:

«انّه فَعَلَ امراً کذا لأجل کذا؛ فلان امر را به خاطر فلان علّت انجام داده است».

سپس اضافه می‌کند: «حتّی در آن مواردی که خدا به مسأله تعلیل تصریح کرده است نیز، سؤال کردن این مطلب که چرا «فلان حکم به سبب فلان علّت تشریع شده» جایز نمی‌باشد. چرا که چنین سؤالی مساوی با معصیت خداست و الحاد در دین محسوب می‌شود و مخالف سخن خداست که می‌فرماید: «لٰا یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ». پس «تعلیل احکام»

______________________________
(1). الإحکام فی اصول الأحکام، ج 8، ص 580.
(2). ر. ک: همان مدرک، ص 562.
(3). شرح تجرید الاعتقاد، ص 443.