دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 357

و سؤال از کارهای خداوند مساوی فسق است، و سؤال‌کننده فاسق است. بنابراین تعلیل افعال و احکام الهی آشکارا باطل است». «1»

نقد و بررسی:

«ابن حزم» در استدلال خود راه خطا و مغالطه را پیموده و در معنای آیۀ ذکر شده و آیات مشابه دیگر گرفتار تحریف معنوی گشته و سؤال از اسرار و علل احکام شرعی را که برای فهمیدن و فرا گرفتن و بر مبنای طلب فهم صورت می‌گیرد، با سؤالی که درباره فعلی از افعال خداوند یا قولی از اقوال او یا حکمی از احکام او به عنوان اعتراض، انکار، تمسخر و استهزا صورت می‌گیرد (نظیر سؤالی که در آیۀ 31 سورۀ مدّثر وارد شده: «مٰا ذٰا أَرٰادَ اللّٰهُ بِهٰذٰا مَثَلًا») اشتباه کرده است.

در حالی که میان این دو فرق واضح وجود دارد، چرا که اگر سؤال از روی ایمان کامل به خداوند و صفات کمال و عدل و مخصوصاً حکمت او صادر گردد و انگیزه سؤال آگاهی یافتن و یاد گرفتن و بصیرت بیشتر به حکمت خداوند در جهان تکوین و تشریع و تدبیر او باشد، سؤال مشروعی است و اشکالی ندارد. و چنین سؤالی از سوی نیکان و صالحان و برگزیدگان خداوند نیز صادر شده است و در قرآن نمونه‌های فراوانی از این قسم دیده می‌شود.

قرآن دربارۀ سؤال ابراهیم خلیل از خداوند می‌فرماید:

««رَبِّ أَرِنِی کَیْفَ تُحْیِ الْمَوْتیٰ»؛ پروردگارا! به من نشان بده چگونه مردگان را زنده می‌کنی». «2»

و سؤال خود را به تحصیل اطمینان بیشتر تعلیل می‌کند و «لیطمئنّ قلبی» می‌گوید.

دربارۀ حضرت زکریا می‌خوانیم:

««قٰالَ رَبِّ أَنّٰی یَکُونُ لِی غُلٰامٌ وَ قَدْ بَلَغَنِیَ الْکِبَرُ وَ امْرَأَتِی عٰاقِرٌ»؛ (عرض کرد:) پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که پیری به سراغ من آمده و همسرم نازاست؟». «3»

دربارۀ حضرت مریم می‌خوانیم:

««قٰالَتْ رَبِّ أَنّٰی یَکُونُ لِی وَلَدٌ وَ لَمْ یَمْسَسْنِی بَشَرٌ»؛ (گفت:) پروردگارا! چگونه ممکن است فرزندی برای من باشد در حالی که انسانی با من تماس نگرفته است؟». «4» بدیهی است این سؤالات جنبۀ اعتراض بر کار خدا ندارد؛ بلکه برای فهم حکمت افعال اوست.

بنابراین آنچه مذموم و غیر مشروع است، سؤالی است که به عنوان اعتراض و انکار و یا استهزا باشد و آیه: «لٰا یُسْئَلُ عَمّٰا یَفْعَلُ» ناظر به این قسم است. «5»

*** ب) دلیلی عقلی

اشاعره بر مدّعای خود به چند دلیل عقلی نیز استدلال کرده‌اند:

نخست این که: قول به تعلیل لازمه‌اش به کمال

______________________________
(1). الإحکام فی اصول الأحکام، ج 8، ص 566- 565.
(2). بقره، آیۀ 260.
(3). آل عمران، آیۀ 40.
(4). آل عمران، آیۀ 47.
(5). اقتباس از کتاب «اهداف دین از دیدگاه شاطبی».