دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 358

رسیدن خداوند به وسیلۀ چیز دیگری است و این هم محال است، زیرا خدا نقصی ندارد تا با چیز دیگری آن را جبران نماید.

دیگر این که: لازمۀ اعتقاد به هدف و غرض تسلسل است، و آن نیز محال است (زیرا هر هدفی نیاز به هدف دیگری دارد).

دلیل سوم اشاعره این است که: هدف جز لذّت و منفعت و دفع درد و آلام، چیز دیگری نیست؛ و خداوند از ابتدا توانایی بر تحصیل آن را دارد، پس فایده و نیازی به واسطه بودن اسباب و علل نیست «1» ولی اشتباه بزرگ آنها در این نکته است که گمان کرده‌اند مصالح و مفاسد افعال به ذات پاک خداوند بر می‌گردد در حالی که روشن است همۀ آنها مربوط به نیازهای بندگان است.

سخنان معتقدان به تعلیل:

در برابر این گروه، جمعی از دانشمندان و محقّقان اهل سنّت معتقدند که میان عقلا خلافی وجود ندارد که شرایع انبیا بر محور مصالح مردم در امور دینی و دنیوی آنها دور می‌زند. از جمله:

مفسّر معروف «قرطبی» (م 671) در تفسیر خود می‌گوید:

«لا خلاف بین العقلاء انّ شرایع الانبیاء قصد بها مصالح الخلق الدینیّة و الدنیویّة؛ میان عقلای جهان خلافی نیست که هدف نهایی از شرایع انبیا مصالح دینی و دنیوی بشر است». «2»

یکی دیگر از دانشمندان اهل سنّت معروف به «ابن قیّم» (م 751) در این باره که قرآن و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله مملوّ از تعلیل احکام به حکمت‌ها و مصالح می‌باشد سخن قابل توجهی دارد. می‌گوید:

«اگر این گونه موارد در حدود یکصد یا دویست مورد بود آنها را رها می‌کردیم ولی بیش از هزار مورد است!»

آنگاه این بحث را مطرح می‌کند که تعلیل و ادوات آن در قرآن و حدیث به انواع مختلف ذکر شده است:

گاه با «لام تعلیل» که صریح در علّیّت است مطرح شده، و گاه با «مفعول لأجله» که مقصود حقیقی فعل است، و گاهی با ادات «کَیْ» و … تا آنجا که می‌گوید:

«قرآن از اوّل تا آخرش پر از حکمت‌ها و مصالح و منافع جهان تکوین و تشریع است و امکان ندارد کسی که کمترین آگاهی بر معانی قرآن داشته باشد این مطلب را انکار کند». «3»

نامبرده در کتاب معروف خود «اعلام الموقّعین عن ربّ العالمین» در مبحث حجیّت قیاس برای تأیید مسألۀ تعلیل احکام، دو عنوان ذکر کرده است:

1. «القرآن یعلّل الاحکام»: در رابطۀ با این عنوان به آیات زیادی استدلال می‌کند و واژه‌هایی را که دلالت بر تعلیل احکام دارند نام می‌برد.

______________________________
(1). تعلیل الاحکام، ص 100.
(2). الجامع الاحکام القرآن، ج 2، ص 64- 63.
(3). مفتاح دار السعادة و منشور ولایة العلم و الإرادة، ج 2، ص 374.