دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 366

2. آیات و روایات مربوط به هدفمند بودن احکام شرعی

الف) آیات

آیات زیادی نیز دلیل بر برخورداری همۀ احکام شرع از حکمت و هدف است، به گونه‌ای که بعضی از دانشمندان اهل سنّت مانند «ابن قیّم» می‌گوید:

«القرآن و سنة رسول اللّٰه مملوان من تعلیل الاحکام بالحِکَم و المصالح … و لو کان هذا فی القرآن و السنّة مائة موضع او مائتین لسقناها و لکنّه یزید علی الف موضوع!؛ قرآن و سنّت مملوّ از تعلیل احکام به مصالح و حکمت‌هاست … اگر این گونه موارد در قرآن و حدیث حدود یکصد یا دویست مورد بود، از آنها می‌گذشتیم؛ ولی موارد آن از هزار موضوع تجاوز می‌کند (قابل شمارش نیست)». «1»

در هر حال در اینجا به بعضی از آن موارد در لسان آیات اشاره می‌شود:

1. ««أَقِمِ الصَّلٰاةَ لِذِکْرِی»؛ نماز را برای یاد من بپادار». «2»

در این آیه به یکی از فلسفه‌های مهم نماز اشاره شده است و آن اینکه: نماز انسان را از غفلت و فراموشی نسبت به خداوند نجات می‌دهد، و می‌دانیم غفلت از خدا بزرگترین عامل بدبختی بشر است.

جالب این که در بعضی احادیث آمده است که:

بزرگترین فساد، غفلت از خداست. «3»

2. ««کُتِبَ عَلَیْکُمُ الصِّیٰامُ کَمٰا کُتِبَ عَلَی الَّذِینَ مِنْ قَبْلِکُمْ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ روزه بر شما نوشته (واجب) شده، همان گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شد تا پرهیزکار شوید». «4»

در این آیه، تقوا به عنوان فلسفۀ تشریع روزه بیان شده است.

3. ««وَ لَکُمْ فِی الْقِصٰاصِ حَیٰاةٌ یٰا أُولِی الْأَلْبٰابِ لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ»؛ و برای شما در قصاص حیات و زندگی است ای صاحبان خرد، شاید شما تقوا پیشه کنید». «5»

در این آیه دو چیز فلسفۀ تشریع قصاص قرار گرفته: نخست اینکه قصاص مایۀ حیات بشر و حفظ نفوس است و دیگر اینکه موجب تقوا و پرهیزکاری معنوی می‌گردد.

4. ««فَبِظُلْمٍ مِنَ الَّذِینَ هٰادُوا حَرَّمْنٰا عَلَیْهِمْ طَیِّبٰاتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ»؛ به خاطر ظلمی که از یهود صادر شد بخشی از چیزهای پاکیزه را که بر آنها حلال بود، حرام کردیم». «6»

از این آیه بدست می‌آید که گاه ممکن است فلسفه و علّت بعضی از احکام مجازات در برابر

______________________________
(1). مفتاح دار السعادة و منشور ولایة العلم و الارادة، ج 2، ص 374 (در مباحث گذشته به کلام ایشان اشاره شد).
(2). طه، آیۀ 14.
(3). امام جعفر صادق علیه السلام فرمود: «أعظم الفساد أن یرضی العبد بالغفلة عن اللّٰه و هذا الفساد یتولّد من طول الأمل و الحرص و الکبر؛ بزرگترین فساد این است که انسان به غفلت از خدا راضی شود و این فساد از آرزوهای بلند و حریص بودن بر دنیا و تکبر نشأت می‌گیرد». (بحار الأنوار، ج 70، ص 395).
(4). بقره، آیۀ 183.
(5). بقره، آیۀ 179.
(6). نساء، آیۀ 160.