دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 367

بعضی از گناهان و تنبّه یافتن باشد.

5. در مورد افراد مسافر و بیمار که از حکم روزه معاف می‌باشند، فلسفۀ آن را نفی عسر و حرج ذکر می‌کند، می‌فرماید: ««یُرِیدُ اللّٰهُ بِکُمُ الْیُسْرَ وَ لٰا یُرِیدُ بِکُمُ الْعُسْرَ»؛ خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه زحمت شما را». «1»

6. در مورد فلسفۀ حرمت خمر و قمار می‌خوانیم: ««یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیْسِرِ قُلْ فِیهِمٰا إِثْمٌ کَبِیرٌ»؛ دربارۀ شراب و قمار از تو سؤال می‌کنند، بگو در آنها گناه (و زیان) بزرگی است». «2»

7. در مورد فلسفۀ تقسیم «فی‌ء» (غنایمی که بدون جنگ به دست می‌آید) با رعایت شرایط مخصوص و مصرف آن در مصارف مورد نیاز، چنین می‌فرماید: ««کَیْ لٰا یَکُونَ دُولَةً بَیْنَ الْأَغْنِیٰاءِ مِنْکُمْ»؛ تا در میان ثروتمندان شما دست به دست نگردد». «3»

این آیه یک اصل اساسی و مهم در مسائل اقتصاد اسلامی به شمار می‌آید، و در جهت‌گیری اقتصاد اسلامی که یکی از مهم‌ترین برنامه‌های حیات واقعی جوامع بشری است در عین احترام به مالکیّت شخصی و خصوصی، برنامه را آن چنان تنظیم کرده است که اموال و ثروت‌ها متمرکز و در اختیار گروه و قشر خاصّی قرار نگیرد، بلکه پیوسته در میان تمام انسان‌ها دست به دست گردد تا برده‌داری و استعمار از ریشه خشکانیده شود. «4»

از آنچه گذشت بدست آمد که قرآن در بیان علّت و فلسفۀ احکام شیوه‌های مختلفی را پیموده است؛ چنانکه نویسندۀ معاصر «محمّد مصطفی شلبی» در این باره می‌گوید:

«مسلک و منهج قرآن در بیان تعلیل احکام و اسباب آنها غیر از روش جدیدی است که دانشمندان معاصر ابداع کرده‌اند چرا که قرآن در مقام بیان علل احکام از شیوه‌های مختلفی بهره‌برداری کرده است و در مسیر تعلیل و بیان احکام، طریق واحدی را نپیموده است تا این که انسان‌ها خسته شوند و گوش‌ها ملول گردد، بلکه با عبارات متنوّع، گاه مفصّل و گاه مجمل بیان کرده است». «5»

ب) فلسفۀ احکام از منظر روایات

در احادیث اسلامی تعبیراتی آمده است که با صراحت و به دو گونه به فلسفۀ احکام اشاره می‌کند:

نخست روایاتی که به نحو عام فلسفۀ احکام را مصالح بندگان معرفی می‌کند، و دیگر روایاتی که بعضی از مصادیق مصلحت را ذکر می‌نماید.

دکتر وهبه زحیلی- از دانشمندان معاصر اهل سنّت- می‌نویسد:

«کثیراً ما یذکر النبیّ صلی الله علیه و آله الحکم معلّلًا إیّاه بما یترتّب علیه من المصالح الدینیّة و الدنیویّة؛ در موارد زیاد پیامبر صلی الله علیه و آله احکام را توأم با بیان علل و فلسفۀ آنها که مربوط به مصالح دینی و دنیوی بوده، بیان کرده

______________________________
(1). بقره، آیۀ 185.
(2). بقره، آیۀ 219.
(3). حشر، آیۀ 7.
(4). برگرفته از: تفسیر نمونه، ذیل آیۀ 7 سورۀ حشر.
(5). تعلیل الاحکام، ص 14.