دائرة المعارف فقه مقارن صفحه 371

فصل سوم: اقسام فلسفه‌های احکام

فلسفه‌ها و حکمت‌های احکام به چهار قسم تقسیم می‌شود.

قسم اوّل: حکمتها و فلسفه‌های احکامی که از همان آغاز بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بر همگان آشکار بوده و به اصطلاح جزء ضروریات و بدیهیّات بوده است و هرکس به اندازۀ فکر و اندیشه و معلومات خود چیزی از آن را درک می‌نمود. مانند:

فلسفۀ تحریم دروغ، خیانت، تهمت، قتل نفس، سرقت، ظلم و ستم، کم‌فروشی و تقلّب در معاملات و همچنین فلسفۀ امر به عدالت، پاکی، درستی، کمک به مستمندان، دفاع از ستمدیدگان، نیکی به والدین، بستگان و همسایگان و امثال اینها که هر کسی در هر پایه‌ای از معلومات، در هر عصر و زمان باشد، فلسفه و سرّ این احکام را درمی‌یابد. بر همین اساس و به جهت ادراک عقل نسبت به فلسفۀ بسیاری از احکام است که در آن روایت معروف از عقل به «حجّت باطنه» تعبیر شده است:

«إنّ للّٰهِ علی النّاس حجّتین حجّة ظاهرة و حجّة باطنة … »

. «1» *** قسم دوم: فلسفه‌هایی که بر تودۀ مردم روشن نبوده، ولی در آیات قرآن یا احادیث پیشوایان دین اشاراتی به آنها شده است، از قبیل فلسفۀ روزۀ ماه مبارک رمضان که تودۀ مردم حتّی گاهی برخی دانشمندان از فلسفۀ سه‌گانۀ: اخلاقی، اجتماعی و بهداشتی آن بی‌خبر بودند؛ ولی توسّط شارع مقدّس پرده از روی آن برداشته شده است. قرآن کریم در مورد تأثیر تربیتی و اخلاقی روزه می‌فرماید: « …

لَعَلَّکُمْ تَتَّقُونَ». «2»

دربارۀ تأثیر اجتماعی روزه در حدیث پرمحتوایی از امام صادق علیه السلام می‌خوانیم که در پاسخ سؤال هشام بن حکم از فلسفۀ روزه فرمود:

«انّما فرض اللّٰه الصیام لیستوی به الغنیّ و الفقیر و ذلک انّ الغنیّ لم یکن لیجد مسّ الجوع فیرحم الفقیر …

؛ خداوند روزه را برای این واجب کرد که میان ثروتمند و فقیر مساوات برقرار گردد، چرا که شخص ثروتمند هرگز ناراحتی گرسنگی را درک نمی‌کند تا به فکر مستمندان باشد و به آنها ترحم نماید». «3»

و دربارۀ اثر بهداشتی روزه و تأمین سلامت جسم انسان‌ها و مصون و محفوظ ماندن از بیماری‌های گوناگون در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله می‌خوانیم:

«صوموا تصحّوا

؛ روزه بگیرید تا سالم باشید». «4»

نظیر این احکام، فراوان است به گونه‌ای که کتابی نیز بر این اساس به وسیلۀ یکی از بزرگترین محدّثان شیعی یعنی «شیخ صدوق» (م 381) به نام «علل الشرایع» نوشته شده است.

______________________________
(1). کافی، ج 1، ص 16.
(2). بقره، آیۀ 183.
(3). وسائل الشیعة، ج 7، ص 3، ح 1.
(4). سیری در فلسفه احکام، ص 122.